ایران و انعقاد دو پیمان مودّت تاریخ ساز در سال 1921

ایران و انعقاد دو پیمان مودّت تاریخ ساز در سال 1921

مجتبی مقصودی

دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی . واحد تهران مرکزی. ایران

و عضو هیئت مدیره انجمن علمی مطالعات صلح ایران

 

     سال 1921 برای ایران به لحاظ انعقاد پیمان های تاریخ ساز با همسایگان سال مهمی تلقی می شود. از اولین ماه های سال 1921 به فاصله پنج ماه، مقامات رسمی کشور بر دو پیمان مودت و دوستی مهم صحه گذاردند که مناسبات نوین کشور ما را در قرن جدید با همسایه قدرتمند شمالی و همسایه هم زبان شرقی شکل بخشید. این دو قرارداد از حیث اهمیت و فراگیری در طول یکصد ساله اخیر از جمله تأثیرگذارترین و مبنایی ترین قرار دادهایی بوده است که عملا روابط ایران با این دو کشور را ساماندهی و جهت بخشید.

    اولین قرارداد در اسفند 1299 ه.ش همزمان با کودتای سوم اسفند و چند سال بعد از انقلاب بلشویکی و استقرار دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی منعقد شد؛ کشور جدید الولاده ای که از دل سرنگونی امپراطوری تزاری سربرآورد و در تلاطم جنگ در اقصی نقاط کشور و مرزهای خود با کشورهای متخاصم و ضد انقلابیون روس معروف به روس های سفید قرار داشت و بعد از کنگره 1920 باکو، جا پایی از نفوذ عقاید انقلابی خود را در قلوب ملل ستمدیده شرق و از جمله ایران جستجو می کرد و قرارداد 1921 را با احتساب ملاحظات استراتژیک جدید قراردادی ضدامپریالیستی و ضد الگوی توسعه طلبانه تزارها در راستای منافع ایران برمی شمرد.

    قرارداد دوم با افغانستان در تیرماه سال 1300 (1921) یا دومین سالگرد استقلال این کشور از انگلستان و سلطنت امان الله محقق شد. امان الله شاهی که بعد از ترور پدر با حمایت علما و رهبران اقوام در سال 1919 به تخت شاهی نشست و اعلام استقلال کرد؛ مرزهای امن کشور خود را در همسایگی ایران جستجو می کرد که بعدا مهمترین متحد این کشور نیز تبدیل شد و تعاملات رهبران دو کشور بستر بسیار مناسبی را برای تأمین اهداف دو کشور در ایجاد ثبات و توسعه در سایه همزیستی مسالمت آمیز و روابط دوستانه و برادرانه فراهم ساخت.

هر دو پیمان در شرایط گذار در نظام بین الملل بعد از جنگ جهانی اول و استقرار نظم نوین جهانی و نیز در شرایط گذار در ساختار نظام سیاسی سه کشور ایران، افغانستان و اتحاد جماهیر شوروی منعقد گردید. در واقع خاتمه جنگ جهانی اوّل و تضعیف قدرت های مسلط جهانی و از جمله انگستان که با امواج استقلال خواهی مستعمرات آغاز شد و در ایران نیز تضعیف مواضع استعمارگر پیر را بدنبال داشت که تبلور خود را در مخالفت مجلس دوره ششم مشروطه با قرارداد 1919 یافت و عملا مرگ قرارداد تحمیلی و یکجانبه قرارداد کاکس- وثوق الدوله را رقم زد.

اما پیمان های 1921 در زمانی منعقد شد که در هر سه کشور کم و بیش نسل جدیدی از سیاستمداران با خاستگاه، اهداف و رویکرد های متفاوت اداره کشور و نظام سیاسی کشور را بر عهده گرفتند. این پیمان ها همچنین نسل جدیدی از قراردادها در اوایل قرن بیستم با هدف تأمین منافع متقابل، حسن همجواری و همزیستی مسالمت آمیز، گسترش مراوادات، حل و فصل اختلافات پیشین و چشم اندازسازی را در مناسبات فیمابین با مسئولیت دولت های نوین را موجب شد.

   بنظر می رسد این دو پیمان گام های اولیه ای در شکل دهی به دولت- ملت های نوین و تلاش های قابل توجهی در استقرار و تثبیت دولت های توسعه گرایی است که روند توسعه و پیشرفت ملی را از مسیر صلح سازی، ایجاد امنیت و ثبات و پیوندهای عمیق منطقه ای جستجو کرده و بدنبال کاهش زمینه های اختلافات و به ویژه اختلافات تاریخی، ارضی و مرزی هستند. کشورهایی که بعد از دوره های متمادی جنگ و درگیری در آستانه فروپاشی، مجددا ققنوس وار سر برآورده و در سایه اراده ملت های خود قدم در راه استقرار دولت های نوین نهاده اند.

   پیمان دو جانبه دو کشور ایران و افغانستان در سال های بعد الگو و طلیعه همکاری های عمیقی میان دو ملت گردید که نمونه هایی از این پیمان ها با دیگر همسایگان نظیر ترکیه و عراق هم ظهور و بروز یافت.

این یادداشت ضمن اذعان بر وجود موانع و بازدارنده های تعمیق روابط فیمابین و همگرایی تمدنی، به ویژه موانع و آسیب های هیدروپولیتیک و تشتت رهبران همسو؛ اراده و سرنوشت مشترک دو ملت را در به حاشیه رانی این تنگناها و آسیب ها قطعی دیده و امیدوار است در چارچوب بصیرتی فرهنگی و تاریخی همگرایی دو ملت و دو دولت تحقق یابد.

 

کلید واژه ها: ایران، افغانستان، امان الله شاه، پیمان نامه 1921، اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی،

منتشره در ویژه نامه:

« در سایه صدسالگی درخت دوستی»

به قلم دانشگاهیان ایران و افغانستان

به کوشش دکتر رز فضلی و دکتر ماندانا تیشه یار

یکم تیرماه/سرطان 1400

منتشر شده در سایت دیپلماسی ایرانی

به اهتمام دانشگاه علامه طباطبایی و  دانشگاه بیرجند

صص 59- 60

 

 

گزارشی از سخنرانی دکتر مجتبی مقصودی در همایش "موانع و چالش های صلح مثبت و تعامل سازنده در روابط ایران و آمریکا"

"مسیر صلح در روابط ایران و آمریکا فراتر از اجماع سازی است"

رئیس انجمن علمی مطالعات صلح ایران گفت: دستیابی به صلح مثبت و سازنده در روابط ایران و ایالات متحده آمریکا از گفت وگوی ملی موثر و فراتر از اجماع سازی، از طریق مصالحه سیاسی امکان پذیر است.

به گزارش گروه دانشگاه ایرنا، مجتبی مقصودی عصر امروز (یکشنبه) در همایش موانع و چالش های صلح مثبت و تعامل سازنده در روابط ایران و آمریکا با تاکید بر لزوم شکل گیری بر گفت وگوهای ملی موثر تصریح کرد: برای شکل گیری چنین گفت وگوهایی نیازمند اراده جدی هستیم.

گفت وگوهای ملی ناظر بر دموکراتیزه کردن فرآیند سیاست گذاری و تصمیم گیری است. در این فرآیند باید مردم و گروه های مختلف اجتماعی در سیاست خارجی ذی سهم باشند. وی ادامه داد: صلح مثبت واژه ای جدید و فراتر از ادبیات سنتی صلح است. زمانی که از صلح مثبت در روابط ایران و آمریکا سخن می گوییم تنها فقدان جنگ را مد نظر نداریم بلکه منظور ما از صلح به معنای رعایت حقوق حقه ایران از سوی مهمترین قدرت غرب، به رسمیت شناختن سهم عادلانه و جایگاه ایران به عنوان یکی از بازیگران مهم در عرصه منطقه ای، تعمیق روابط در سطوح مختلف، رفع سوء تفاهمات و حذف سیاست های محدود کننده تجاری در سطح منطقه است.

مقصودی در ادامه به تامین ۱۰ فرض یا گزاره در ایجاد صلح مثبت در روابط ایران و آمریکا اشاره کرد و گفت: اولین مفروض این است که مهمترین وظیفه و کارکرد دیپلماسی هر کشور در خارج از مرزها، تامین منافع ملی بر پایه کاربست ابزارهای نرم مانند مذاکره و رایزنی است. ابزار دستیابی به اهداف و منافع ملی نیز از طریق صلح میسر می شود.

دبیر انجمن مطالعات صلح ایران در بیان دومین گزاره تصریح کرد: جنگ بسیار پرهزینه و پرصدمه است و باید کمترین استفاده از این ابزار شده یا آخرین ابزار باشد. بیشترین نیروی آماج حملات نیز مردم خواهند بود. با این منطق جنگ باید آخرین ابزار سیاستمداران باشد.

مقصودی افزود: سومین گزاره این است؛ به رغم گذشت چهار دهه از انقلاب، سیاست خارجی ایران بر سطوحی از تنش و ستیزه با نظام بین الملل استقلال یافته است. آیا خاتمه ای بر این می توان متصور بود؟ از نگاه آینده پژوهی باید چشم اندازی برای تعاملات مثبت و صلح سازنده برای ایران درنظرگرفت. حتی جنگ ها نیز روزی به صلح می رسد. وی در ادامه به نشانه هایی از خاتمه ناگزیرِ جنگ در تاریخ ایران اشاره و تصریح کرد: در بسیاری موارد در شرایط سخت مصالحه را پذیرفتیم. از آزادسازی گروگان های آمریکایی گرفته تا قبول قطعنامه ۵۹۸ و خاتمه جنگ. اما چرا باید به شرایط ناگزیر برسیم تا به مصالحه و معامله تن دربدهیم؟

این استاد دانشگاه در باره مفروض چهارم چنین توضیح داد: انقلابی گری و ستیزه جویی ویژگی جمهوری اسلامی ایران با نظام بین الملل است. مردم با جان و مال خود در هزینه های سنگین فرآیند این ویژگی سهیم شده اند. اگر بپذیریم اکنون در شرایط جنگ سرد هستیم بخش اعظم بودجه کشور به جای صرف در بخش های بهداشت، درمان و آموزش صرف رقابت های تسلیحاتی و جنگ های رقابتی منطقه ای می شود. از این رو، جای مردم و گروه های اجتماعی و حق بر توسعه کجاست؟ نمی توانیم بپذیریم که تا ابد و نسل های آینده نیز مسئولیت سیاستگذاری های ما را بپردازند.

رئیس هیئت مدیره انجمن علمی مطالعات صلح ایران در بیان پنجمین گزاره گفت: به رغم تلاش های محدود برای کاهش سطح تنش در مناسبات ایران و آمریکا، تاکنون رویکرد حل المساله ای وجود نداشته و تنها به صورت محدود اقداماتی صورت گرفته است.

مفروض ششم از نگاه این استاد دانشگاه، درپیش گرفتن رویکرد آنتاگونیستی (معاشرت غیراجتماعی انسان ‌ها) نسبت به جهان است. وی در این باره اظهار کرد: در طول چهاردهه اخیر نسبت به هر چه خارج از مرزهای ایران بوده به دیده شک و تردید نگریسته ایم. قانون اساسی گویای این است. در این قانون نگاه بدبینانه ای نسبت به خارج و هرآنچه که در خارج است، وجود دارد. به نظر می رسد در آینده ای نه چندان دور باید رویکرد تعاملی را پیش گرفت.

مقصودی در توضیح گزاره هفتم گفت: کاربست سیاست های خیابانی و توده ای فرآیند مدیریت به ویژه در سیاست خارجی را مشکل می سازد. هرجا که سیاست، خیابانی شود، مدیریت آن دشوار می شود. نتیجه این نوع سیاست، اشغال سفارت عربستان است. این نوع از سیاست ظرفیت تخریب در روابط را دارد اما ظرفیت بازسازی ندارد. از طرفی با تکثر نیروهایی مواجه هستیم که ظرفیت تخریب گری دارند.

این استاد دانشگاه در بیان ادامه مفروضات خود گفت: جنگ نهایت سیاست گذاری و تصمیمات نیست. به طور منطقی هر جنگی باید به صلح برسد. از این رو ضرورت بازفهمی، بازاندیشی و محاسبه هزینه فایده سیاست خارجی در پایان دومین دهه قرن بیست ویکم احساس می شود. این مهم از طریق بازبینی و بازفهمی منافع ملی میسر می شود. پس از چهار دهه نیاز به خوانش جدیدی از منافع و سیاست های ملی داریم.

منبع: ایرنا

به همت انجمن علمی مطالعات صلح ایران برگزار می شود

همایش

"موانع و چالش های صلح مثبت و تعامل سازنده در روابط ایران و آمریکا"

 

زمان: یکشنبه دوم دی ماه 1397 از ساعت 15

مکان: خانه اندیشمندان علوم انسانی

تمدید شد

تمدید فراخوان ویژه نامه صلح

فراخوان ویژه نامه صلح (تمدید شد)کمیته روابط بین الملل انجمن علمی مطالعات صلح ایران در تلاش است اولین ویژه نامه انجمن علمی  مطالعات صلح را منتشر نمایدموضوع: راهکارهای مصالحه سیاسی، بهبود مناسبات و ایجاد صلح مثبت  میان ایران و عربستان سعودیاز کلیه علاقمندان و صاحب نظران دعوت می شود که مقاله خود را  بر اساس شیوه نگارش مورد نظر کمیته روابط بین الملل  حداکثر تا تاریخ  30 شهریور 97 به آدرس ایمیل  [e-mail]   ارسال نمایند. مقالات برگزیده  پس از داوری  در اوایل پاییز 1397 در اولین ویژه نامه انجمن علمی مطالعات صلح منتشر خواهد شد.شیوه نگارش مقالات:•  عنوان مقاله حداکثر در 10 کلمه بازتاب دهنده  محتوی مقاله باشد.•  تعداد کلمات مقاله از 1200 کلمه تا حداکثر 2000 کلمه باشد.•  مقاله با فونت 14 BZAR   تدوین گردد.•  مقاله بر اساس ایده و نظرات خود نویسنده تالیف شود و امانتداری علمی رعایت گردد.•  مقاله بر اساس شیوه "ره نامه نویسی" نوشته شود.•  چارچوب مقاله با تعریف مسئله، جمع آوری اطلاعات، اعمال آن ها به مسئله ، ایجاد مجموعه ای از راه حل های ممکن برای حل  مسئله و توصیه به تصمیم گیرندگان بر اساس موارد مطرح شده تحریر و تدوین گردد.

فراخوان ویژه نامه صلح

ارسال مقالات کوتاه راهبردی:"راهکارهای مصالحه سیاسی، بهبود مناسبات و ایجاد صلح مثبت میان ایران و عربستان سعودی"مهلت ارسال آثار : تا سوم شهریورماه 1397کمیته روابط بین الملل انجمن علمی مطالعات صلح ایران

به همت انجمن ایرانشناسی برگزار خواهد شد

نخستین نشست علمی انجمن ایران‌شناسی؛             تاجیکان؛ ایرانیان شرقسخنران: پروفسور ریچارد فولتز، دانشگاه تهران، ۲۱ اسفند ۹۶- پروفسور ریچارد فولتز ایران شناس اهل کانادا؛ فارغ التحصیل مقطع دکتری "تاریخ خاورمیانه" از دانشگاه هاروارد و استاد دانشگاه کنکوردیا مونترال می باشد. از جمله آثار او می توان به "دین های ایران باستان"، "ایران در تاریخ جهان" و "گذار معنویت از ایران زمین" اشاره کرد.

مصاحبه دکتر مجتبی مقصودی به مناسبت پیروزی انقلاب 1357

مصاحبه با خبرگزاری آنا

رئیس هیئت مدیره انجمن علمی مطالعات صلیح ایران عنوان کرد:نخستین اصل پیشرفت انقلاب پایبندی به قانون اساسی است. 

 مدیرگروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی ارتقای کرامت انسانی را مهم‌ترین مطالبه مردم در بهمن 57 دانست و بر لزوم پایبندی به قانون به عنوان الزام پیشرفت کشور تأکید کرد.

مجتبی مقصودی در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری آنا به تحلیل انقلاب اسلامی، اهداف، شرایط فعلی و چشم‌انداز آن پرداخت و اظهار کرد: «مهمترین مطالبه مردم ایران در بهمن 57 ارتقای شأنیت، جایگاه و کرامت انسانی و نخستین هدف انقلاب اسلامی رفع و نفی تبعیض در همه ابعاد، سطوح و زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بود.»

مقصودی با بیان دستاوردهای بررسی انقلاب اسلامی از منظر جامعه شناسی سیاسی و بویژه جامعه شناسی تاریخی گفت: «آزادی و رهایی از استبداد یکی از دغدغه‌های مهم مردم بود که از انقلاب مشروطه وجود داشت. بهمن 1357 مردم مطالبه دو نوع آزادی داشتند. نوع اول آزادی در عرصه داخلی و آزادی‌ بیان، آزادی اجتماعی و ... بود. نوع دوم نیز آزادی از سلطه و دخالت بیگانگان بود. زیرا جامعه ما جامعه سلطه پذیری نبوده و نیست؛ در مجموع این دغدغه‌ها و مطالبات مردم ایران را به سمت انقلاب سوق داد.»

ایجاد فضای گفت‌وگو و مباحثه در جامعه از سوی دانشگاهیان:

دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی در پاسخ به پرسشی درباره نقش دانشگاهیان در مقطع فعلی افزود: «در هر جامعه‌ای نخبگان فکری و دانشگاهی در مرتبه اهمیت بالایی قرار دارند. منظور از نقش دانشگاهیان، ایفای نقش خرد نقاد در جامعه است که خارج از مناسبات قدرت و جناح‌بندی‌های رایج، به نقد قدرت، مسئولان، سیاست، اقتصاد، فرهنگ و ... می‌پردازد؛ بنابراین مهمترین نقش دانشگاهیان ابتدا ایجاد فضای گفت‌وگو و مباحثه در جامعه است و در مرحله بعد آسیب شناسی و نقد تصمیمات و سیاست‌هایی که در عرصه عمومی اخذ می‌شود.»

وی خاطرنشان کرد: «نقش دیگر دانشگاهیان می‌تواند کمک به مصالحه فکری و فرهنگی جامعه باشد. کمک به اینکه نیروها و جناح‌های مختلف با علایق و سلایق مختلف و با حفظ رویکرد علمی و منطقی خود به تبادل نظر بپردازند و حول محور منافع ملی و پیشرفت و توسعه کشور مصالحه و اجماع کنند؛ جامعه دانشگاهی با توجه به جایگاه و شأنیتی که دارد می‌تواند گفت‌وگوهای درون رشته‌ای، بین رشته‌ای و نیز گفت‌وگو با کنشگران اجتماعی و سیاسی را در جامعه نهادینه کند که متأسفانه در سال‌های اخیر فضای عمومی کشور از فضای گفت‌وگو دور شده است.» باید تحولات و بهبودهایی در ابعاد مختلف کشور صورت بگیرد.

مدیرگروه علوم سیاسی واحد تهران مرکزی، پایبندی به قانون را مهم‌ترین الزام حفظ و پیشرفت انقلاب اسلامی دانست و بیان کرد: «انقلاب اسلامی به طور کلی با هزینه‌های بسیاری به دست آمده است و اکنون باید تحولات و بهبودهایی در ابعاد مختلف کشور صورت بگیرد. به نظر بنده نخستین اصل پیشرفت انقلاب پایبندی به قانون است. همه مسئولان و مقامات باید به قانون پایبند باشند. گاهی مشاهده می‌شود مردم نسبت به برخی مسئولان التزام بیشتری به قانون دارند. همه باید در برابر قانون مسئولیت پذیر و پاسخگو باشند؛ به نظر بنده مردم پایبندی بیشتری به قانون دارند و اگر قانون را رعایت نکنند جریمه می‌شوند، اما آیا مسئولان نیز جریمه می‌شوند؟ پس نهادهای نظارتی باید فعال‌تر عمل کنند.»

استاد علوم سیاسی اظهار کرد: «ما پس از چهل سال به تصویب قانون حقوق شهروندی رسیدیم. در حالی که همین قانون اساسی می‌تواند تضمین کننده حقوق شهروندی باشد. برای مثال چرا حقوق اقتصادی و اجتماعی محرومان در برخی مناطق مرزی رعایت نمی‌شود؟ در حالی که نظام ما می‌تواند این مسائل را حل کند، نباید آن را به مشکلات و معضلاتی بزرگ تبدیل کرد. ما نباید اجازه بدهیم احساس محرومیت نسبی در بخشی از مردم کشور به وجود بیاید.»  وضعیت اقتصادی کشور مناسب نیست و باید بهبود پیدا کند مقصودی گفت: «چه از منظر تاریخی، چه از منظر یک انسان ایرانی و چه از منظر انسان مسلمان و با توجه به الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت باید بگویم که وضعیت اقتصادی کشور مناسب نیست و باید بهبود پیدا کند؛ روابط بین‌المللی ما باید فعال‌تر و پویاتر باشد و ما می‌توانیم با حدود 98 درصد کشورهای جهان ارتباط مناسب داشته باشیم. حتی بنده معتقدم ما می‌توانیم مسائل خود با برخی همسایگان را حل و فصل کنیم که می‌تواند به بهبود شرایط اقتصادی کشور کمک کند.»

وی افزود: «متأسفانه در برخی حوزه‌ها هنوز سیاست‌های مشخص و ثابتی در کشور پیگیری نمی‌شود. برای مثال در حوزه اقتصادی و نظام بانکداری و سود بانک‌ها بالاخره باید تصمیمات قاطع و البته علمی گرفت و یک بار برای همیشه این معضلات را حل کرد؛ در نظام آموزشی نیز این مشکل وجود دارد و ما تکلیف خود با نظام آموزشی را نمی‌دانیم و به طور پیوسته شیوه‌ها در این زمینه تغییر می‌کند.» پژوهشگر حوزه علوم سیاسی ناکارآمدی در برخی از سازمان‌ها و نهادها را غیرموجه دانست و تأکید کرد: «چرا باید یک برف این همه مشکل برای شهروندان به وجود بیاورد؟ یا چرا باید کشور سال‌ها با بحران محیط زیستی مواجه باشد؟ بنابراین باید سازمان‌ها، نهادها و مسئولان بر کارآمدی خود بیفزایند.»

گفت‌وگو از فرهاد وفایی فرد

منبع خبر: خبرگزاری آناhttp://ana.ir/news/341979

کودتای سفید

کودتای سفید انقلاب ارتباطات بروز کودتاهای کلاسیک را دشوار کرده است مجتبی مقصودی رییس هیئت مدیره انجمن علمی مطالعات صلح ایران مهرنامه، سال هفتم، شماره 49، آبان 1395، صص 38 و 39 واژه کودتا با ریشه ای فرانسوی از جمله مفاهیم اولیه و پر تکرار در دانش و متون سیاسی به ویژه در نیمه دوم قرن بیستم محسوب می شود که ناظر بر حرکت و ضربه ای سریع، دفعی، ناگهانی و بعضا با خشونت از سوی بخش هایی از قدرت که معمولا نظامی هستند، با قصد ساقط کردن رهبران در قدرت و جایگزینی آن با تعداد دیگری از رقبا، اجرایی و پیگیری می شود. معمولا در کودتاها، مردم، گروه ها و نیروهای اجتماعی مدنی نقش جدی ندارند و بیشتر نظاره گر تحولات هستند و این نظاره گری مهمترین عامل پیروزی کودتاچیان است. بدین لحاظ، کودتا بیشتر ناظر بر نوعی تغییر و دست بدست شدن دستگاه های اجرایی و حکومتی در درون ساخت قدرت، بدون تغییرات بنیادی و رادیکال است و حضور و مشارکت فعالانه مردم در عرصه های سیاسی پاشنه آشیل کودتاها تلقی می شود. پیشینه کودتا به قدمت شکل گیری نظام های سیاسی برمی گردد و به عبارتی همزاد شکل گیری ساختارهای حکومتی در طول تاریخ است که امپراتوران، شاهان و حاکمان توسط رقبای درون حکومتی و گاه در پیوند با رقبا و دشمنان خارجی با دسیسه و توطئه ساقط شده و فرمانروایان تغییر می یافتند. توطئه و دسیسه و براندازی توسط ملکه، درباریان ناهمسو، برادران، بردار زاده ها، عموها، عموزاده ها، فرماندهان و امرای ارتش برعلیه حکمرانان و پادشاهان در این راستا ارزیابی می شود. همچنان که شکست دسیسه و براندازی؛ در مقابل اعدام، تبعید، زندان، نسل کشی، فرار و آوارگی را بدنبال داشته است. آنچه در کودتاها و ضد کودتاها از اهمیت بسزایی برخوردار می باشد سرعت عمل نیروهای درگیر و دقت کامل در اجرای هماهنگ کودتا است که گاه با کوچکترین ناهماهنگی و اشتباه، کل مراحل اجراء کودتا را با شکست روبرو ساخته است. در طول تاریخ و تقریبا همه ی سلسله های پادشاهی در ایران و در جهان موارد متعددی از این کودتاها را تجربه کرده اند. برخی مرگ "بردیا" را نوعی کودتا برای وراثت تاج و تخت "کمبوجیه دوم" ارزیابی می نمایند. همچنان که کودتایی به نام "خسرو پرویز" در دوران ساسانیان ثبت شده است. در دوران معاصر کشورمان حداقل 4 کودتا را تجربه کرده است. کودتای "محمدعلیشاه – لیاخوف" و به توپ بستن مجلس اول در دوران مشروطه که به استبداد صغیر با طول مدت یکسال و حرکت مشروطه خواهان به سمت تهران شد. دومین کودتا در دوران معاصر، "کودتای سوم اسفند 1299 رضاشاه – سید ضیاء طباطبایی" است که عملا به شکل گیری سلسله پهلوی منجر گردید. سومین کودتا نیز در 28 مرداد 1332 توسط سرلشکر فضل االله زاهدی با حمایت آمریکایی ها و انگلیسی ها برای ساقط کردن دولت ملی دکتر محمد مصدق اجراء شد. نکته حائز اهمیت در هر سه کودتا نقش درس خوانده های مکتب قزاق است که این سه کودتا را رقم زد. کودتای چهارم در بعد از انقلاب موسوم به "کودتا نوژه" است که به وقوع پیوست ولی ناموفق ماند و در همان مراحل اولیه در نطفه خفه شد. کودتا پدیده ای لزوما مدرن نیست و همچنان که مطرح شد قدمتی به درازنای تاریخ و شکل گیری نظام های سیاسی دارد ولی در دو سده اخیر با شکل گیری دولت های ملی، نقش ارتش های مدرن و ملی در این کودتاها برجستگی یافت. در واقع در قالب شکل گیری دولت یکپارچه و ملی موضوع کودتا از حالت فردی خارج و با منافع گروهی گره خورده است و هدف بزیر کشیدن دولت مستقر با دولت و ساختار مورد نظر است.  در نیمه دوم قرن بیستم، در بحبوحه سیاست های استعماری و غارت کشورهای جهان سوم، در برخی از کشورها با توجه به فقر و بیسوادی گسترده و به بهانه نفی و رفع سیاست های استعماری و استقلال ملی، نظامیان به عنوان ناجی وارد عرصه سیاسی شدند. نیروهای نظامی با توجه سطح سواد و سازمان در جامعه بشدت فقر زده و بی سواد به عنوان نیروهای پیشتاز و در مواردی ضد استعماری محسوب شدند. در برخی کشورهای آفریقایی، آسیایی و آمریکای لاتین این نقش آفرینی موثر واقع شد. در ایران نیز کودتای اسفند 1299 بزعم مرحوم دکتر جواد شیخ الاسلامی استاد تاریخ تحولات و دیپلماسی ایران، تلاش ناسیونالیست های جوان برای ممانعت از تجزیه کشور در شرایط بحرانی ارزیابی شد که نهایتا منجر به شکست نیروهای جمهوری شورایی گیلان و حفظ سرحدات و مرزهای فعلی ایران گردید. در اکثر کودتاها ارتش بصورت کامل و یا محدود نقش مستقیم ایفا می نماید. بدین لحاظ که نیروهای مسلح در کنار بخشی از نیروهای حاکمیت قرار می گیرد. بخش نافرمان در درون نیروهای مسلح در هم پیمانی با عناصر و جناح های دیگری از حاکمیت، کودتا را پی ریزی می نمایند. بدین لحاظ کودتا بدون حضور و نقش توده ها و در فضای بی خبری رسانه ای و شفافیت سیاسی شکل می گیرد. کودتاهای معروف بعضا از سوی نظامیان مدیریت، راهبری و اجرایی شده است. از کودتاهای افسران دست راستی تا کودتاهای افسران دست چپی در این دوگانه ی "بی خبری و ابهام نیروهای مردمی و سرعت عمل کودتاچیان" شکل گرفته است. از ژنرال فرانکو در اسپانیا، کودتای سرهنگان در یونان، ژنرال پرویز مشرف در پاکستان، کودتای حفیظ الله امین، ترکی و ببرک کارمل در افغانستان، در هندوراس، گواتمالا و شیلی و کشته شدن سالوادور آلنده، روی کار آمدن عمرالبشیر در سودان، ژنرال السیسی در مصر و کودتای ناکام ترکیه در ماه های گذشته همه در این راستا قابل ارزیابی است. کودتاها علیرغم ظواهر، ساختار و خشونت های نظامی، بعضا سیاسی و اقتصادی اند تا نظامی!.  کودتاها نوعی سیتزه اند بر سرقدرت سیاسی- اقتصادی. امر نظامی در خدمت امر سیاسی! با این حال؛ در دوران کنونی با مفهوم جدید و شیوه نوینی تحت عنوان "کودتاهای سفید" روبرو هستیم که کودتاگران بدون بهره گیری از نظامیان، به اقدامات محدود کننده و بازدارنده برای بخش هایی از نیروهای اجتماعی - سیاسی به نفع گروه های صاحب قدرت دست می یازند. این دسیسه جویی های پشت پرده با حمایت صاحبان قدرت نظامی- اقتصادی، عملا جامعه مدنی و نیروهای پرقدرت اجتماعی را پشت سنگرهای قانونی زمین گیر ساخته است. آشکار نبودن ابعاد و نحوه ی اجرای کودتاهای سفید ارزیابی این قبیل کودتاها را مشکل ساخته است. کودتاهای سفید در هنگامه رشد نیروهای اجتماعی دگرگونی خواه در فرایندهای قانونی ظهور و بروز می یابند و مانع از تغییر موازنه نیروها به نفع اکثریت جامعه می شوند. کودتاهای سفید بعضا از سوی صاحبان قدرت و نظم مستقر برای استمرار وضع موجود و به بهانه های مختلف ودر قالب ظواهر قانونی ظهور و بروز می یابد و عملا مانعی جدی بر سر راه نیروهای تحول خواه است. حال این پرسش مطرح می شود که آیا کودتا می تواند برای تقویت و بازگشت دموکراسی باشد؟ اگر چه در بسیاری از کودتاها، کودتاچیان پس فتح قدرت سیاسی و از تریبون وسایل ارتباط جمعی هدف خود را بازگزداندن قانون، نفی فساد و احیاء دمکراسی از دست رفته اعلام می نمایند ولی واقعیت امر 180 درج متفاوت است. معمولا کودتاها با دغدغه احیائ دموکراسی صورت نمی پذیرید. کودتاها بعضا ضد و حداقل غیردمکراتیک هستند و اصولا رابطه معکوسی بین دمکراسی و کودتاها وجود دارد کودتاها که مبتنی بر اراده گروهی خاص، بدون حضور مردم و نیروهای اجتماعی و مدنی صورت تحقق به خود می گیرد، نمی توانند بنیان ها دمکراسی واقعی را پایه ریزی کنند. در این بین باید به این نکته اشاره کرد، گسترش و بسط شبکه های اجتماعی به مثابه محصول عصر اطلاعات، از ماهیتی بشدت اجتماعی - فرهنگی، شفاف، متکثر، برون گرا، فراگیر و گسترش یابنده برخوردار است که با سرشت کودتاها به مثابه حرکتی نظامی، پنهانی، محدود و درون گرا همخوانی ندارد. درز کوچکترین خبری به شبکه های اجتماعی موجب افشاء عملیات کودتا و شکست آنها می شود، چنان که در ترکیه نیز عملا این رخداد موجب بسیج نیروهای اجتماعی شد. به بیان دیگر، در قرن 21 برای توفیق در کودتا، کودتاچیان نیز به شبکه اجتماعی متناسب با اهداف و برنامه های خود نیاز دارند. در پایان اما یک پرسش وجود دارد اینکه آیا کودتا کردن سخت شده است؟ در پاسخ به این پرسش باید اشاره کرد که کودتاها به سبک و سیاق کلاسیک قطعا سخت تر شده است. پنهان سازی اطلاعات و مراحل عملیات کودتا بشدت مشکل شده است ولی در عین حال فراموش نکنیم که در دومین دهه ی قرن بیست و یکم، کودتاگران هوشیارتر شده و سبک و نوع جدیدی از کودتاها به نام "کودتاهای سفید" را سرو سامان بخشیده و مدیریت می نمایند در این کنش گری، خواسته کودتاگران درلباسی مشروع و به دست بخش هایی از مردم و گروه های اجتماعی تحقق می یابد. بدین لحاظ، می توان ادعا کرد که کودتا به سبک و سیاق کلاسیک که نظامیان با توپ و تانک به خیابان ها بریزند و کاخ ها و پارلمان ها و مراکز مهم دولتی را محاصره و اشغال و مخالفان را دستگیر و فضای پلیسی حاکم بسازند بسیار مشکل شده است، همچنان که شکست کودتای ترکیه ناظر بر مشکلات انجام چنینی کودتاهایی است که خود فرصتی شد برای انجام"کودتای سفید" و ضد کودتا توسط اردوغان، که مخالفان و رقبای خویش را از صحنه کشور حذف بسازد. در واقع کودتای سال جاری ترکیه نشان داد که در عرصه میدان داری کودتاگران با کودتاهای کلاسیک و یا کودتاهای سفید، آینده متعلق به ظهور و بروز کودتاهای سفید است و فراوانی ها هم حکایت از این روند دارد.

حمایت ده‌ها استاد برجسته علوم سیاسی از توافق هسته‌ای ایران

به موازات ادامه بحث ها درباره توافق هسته ای ایران در کنگره آمریکا، گروه های مختلفی در این کشور نیز حمایت خود را از این توافق اعلام می کنند. در یکی از جدیدترین موارد، ده‌ها استاد شناخته شده علوم سیاسی، روابط بین الملل و مسائل خاورمیانه، با امضای بیانیه ای از توافق ایران و گروه 1+5 حمایت کرده اند.سایت تابناک: http://www.tabnak.ir7 شهریور 1394    به گزارش «تابناک»، ده‌ها استاد شناخته شده روابط بین الملل و مطالعات خاورمیانه، با تهیه بیانیه ای حمایت خود را از توافق هسته ای ایران اعلام کرده و آن را «گامی محکم و مثبت به سوی باثبات کردن منطقه خاورمیانه خوانده اند. این گروه هشدار داده اند که رد احتمالی توافق توسط کنگره آمریکا، سبب بی ثباتی بیشتر منطقه شده و تهران و واشنگتن را به سمت درگیری و تقابل نظامی سوق می دهد.     برخی از امضاکنندگان این نامه، از جمله سرشناس ترین و معتبرترین اندیشمندان حوزه علوم سیاسی، روابط بین الملل و مسائل خاورمیانه در جهان می باشند که از آن جمله می توان به ریچارد بالیِت، نوام چامسکی، خوان کول، جان اسپوزیتو، رابرت جرویس، رشید خالدی، جان مرشایمر و استفن والت اشاره کرد. بیانیه ای که این اساتید آن را امضا کرده اند، توسط شورای ملی ایرانیان آمریکا (نیاک) تدوین شده است.    گفتنی است دانشمندان و کارشناسان مسائل منع اشاعه هسته ای، توافق ایران و گروه 1+5 را گامی به سوی جلوگیری از اشاعه تسلیحات هسته ای دانسته و از آن استقبال کرده اند؛ اما تاکنون درباره پیامدهای منطقه ای این توافق، بحث و دقت نظر کمتری مطرح شده بود.      اکنون، امضاکنندگان بیانیه مذکور چنین استدلال می کنند که یکی از محرک های اصلی بی ثباتی در منطقه خاورمیانه تاکنون، روابط تنش آلود ایران و آمریکا بوده و امروز، حل و فصل موضوع هسته ای، گامی حیاتی به سوی فرونشاندن تنش ها میان این دو کشور و همچنین کاستن از تأثیرات منفی آن بر منطقه است.      در این بیانیه آمده است: «طی 36 سال گذشته، ایالات متحده و ایران در یک منازعه با حاصل جمع صفر درگیر بوده اند... صحنه این منازعه، عرصه گسترده تر خاورمیانه بوده که در آن، دوطرف تلاش داشته اند به هرگونه فرصت طرف مقابل، حتی به قیمت ثبات در کل منطقه، ضربه بزنند».       تریتا پارسی، رئیس «نیاک» اشاره می کند که بسیاری از امضاکنندگان این بیانیه، از جمله مخالفان حمله سال 2003 آمریکا به عراق بوده اند و تاریخ نشان داده که حق با آن ها بوده است. این بدان سبب است که آن ها درباره مسائل روابط بین الملل، خاورمیانه و ایران آگاهی دارند. امضاکنندگان این بیانیه عبارتند از:1- یرواند آبراهامیان؛ دانشگاه شهری نیویورک2- گوردون آدامز؛ دانشگاه آمریکایی اِمِریتوس3- آرشین ادیب مقدم؛ دانشگاه لندن4- رابرت آرت؛ دانشگاه باراندیس5- رضا اصلان؛ دانشگاه کالیفرنیا، ریورساید6- گیتی آذرپی؛ دانشگاه کالیفرنیا، برکلی7- کاترین بابایان؛ دانشگاه میشیگان8- شیوا بلاغی؛ دانشگاه براون9- بهرام بختیاری؛ مدیر اجرایی بنیاد بین المللی جامعه مدنی10- علی بنوعزیزی؛ کالج بوستون11- آصف بیات؛ دانشگاه ایلینویز12- ویلیام بیمن؛ دانشگاه مینه سوتا13- پیتر بینارت؛ دانشگاه شهری نیویورک14- سیلا بن حبیب؛ دانشگاه ییل15- مهرزاد بروجردی؛ دانشگاه سیراکیوز16- ریچارد بالیت؛ دانشگاه کلمبیا17- اریکا چِنووث؛ دانشگاه دِنور18- نوام چامسکی؛ دانشگاه ام آی تی19- خوان کول؛ دانشگاه میشیگان20- دیل کوپلند؛ دانشگاه ویرجینیا21- حمید دباشی؛ دانشگاه کلمبیا22- دیک دیویس؛ دانشگاه دولتی اوهایو23- مایکل سی. دِش؛ دانشگاه دانشگاه نتردام24- کارل دبلیو. ارنست؛ دانشگاه کارولینای شمالی در کپیتال هیل25- هادی اصفهانی؛ دانشگاه ایلینویز26- جان اسپوزیتو؛ دانشگاه جرج تاون27- استفن فن اورا؛ دانشگاه ام آی تی28- تام فِیرر؛ دانشگاه دنور29- فریده فرحی؛ دانشگاه هاوایی در مانوئا30- سامیت گنگلی؛ دانشگاه ایندیانا31- جنی آر. گرثوایت؛ کالج دارتموث32- مارک گازیوروسکی؛ دانشگاه تولان33- فواض جرجیس؛ مدرسه اقتصاد و علوم سیاسی لندن34- جرج سی. هِرینگ؛ دانشگاه کنتاکی35- رابرت جرویس؛ دانشگاه کلمبیا36- کِوان هریس؛ دانشگاه کالیفرنیا، لس آنجلس37- راس هریسون؛ دانشگاه جرج تاون38- نادر هاشمی؛ دانشگاه دنور39- ریچار هرمان؛ دانشگاه دولتی اوهایو40- رابرت هانتر؛ مرکز روابط فراآتلانتیکی41- شیرین هانتر؛ دانشگاه جرج تاون42- تابی سی جونز؛ دانشگاه راتجرز43- احمد کریمی حکاک؛ دانشگاه مریلند44- ارنگ کشاورزیان؛ دانشگاه نیویورک45- رشید خالدی؛ دانشگاه کلمبیا46- رامی خوری؛ دانشگاه آمریکایی بیروت47- الیزابت کی‌یِر؛ دانشگاه واشنگتن48- چارلز کورزمن؛ دانشگاه کارولینای شمالی در کپیتال هیل49- دبورا ولش لارسون؛ دانشگاه کالیفرنیا در لس آنجلس50- جودیت ای. لرنر؛ دانشگاه نیویورک51- پیتر لیبرمن؛ دانشگاه شهری نیویورک52- محمود ممدانی؛ دانشگاه کلمبیا53- جان مرشایمر؛ دانشگاه شیکاگو54- نجم الدین مشکاتی؛ دانشگاه کارولینای جنوبی55- محسن میلانی؛ دانشگاه فلوریدای جنوبی56- استفن میلر؛ دانشگاه هاروارد57- تیموتی میچل؛ دانشگاه کلمبیا58- مهدی نوربخش؛ دانشگاه علوم و فناوری هارسیبورگ59- تریتا پارسی؛ دانشگاه جرج تاون60- پل پیلار؛ دانشگاه جرج تاون61- دی. تی. پاتس؛ دانشگاه نیویورک62- ویلیام بی کواندت؛ دانشگاه ویرجینیا63- روح الله رمضانی؛ دانشگاه ویرجینیا64- برایان اسپونر؛ دانشگاه پنسیلوانیا65- تامارا سان؛ دانشگاه جرج تاون66- احمد صدری؛ کالج لیک فارست67- محمود صدری دانشگاه تگزاس68- محمد سهیمی؛ دانشگاه کالیفرنیای جنوبی69- امیلی سهلیه؛ دانشگاه تگزاس شمالی70- رندل شوِلر؛ دانشگاه دولتی اوهایو71- جان تیرمن؛ دانشگاه ام آی تی72- استفن والت؛ دانشگاه هاروارد