متن سخنرانی دکتر مجتبی مقصودی
چند گزاره از منظر رئالیسم انتقادی در باب نظام حزبی و انتخابات در ایران
نشست پنجم از سلسله نشست های مردم و مشارکت در انتخابات نظام حزبی و انتخابات در ایران پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی چهارشنبه ششم آذر 1398
1- حزب و انتخابات شاخص های نظام مردم سالاری "وجود حزب، نظام حزبی، احزاب سیاسی شناسنامه دار و برنامه دار" در کنار "انتخابات، نظام انتخاباتی، مبارزات انتخاباتی و وجود سازو کارهای های قانونی" دو شاخص مهم در نظام های سیاسی مردم سالار تلقی می شوند. نظام های مردم سالار شاخص ها، نهادها و سازوکارهای دیگری نظیر؛ پارلمان واقعی (با کارکردهای سه گانه ی نمایندگی، قانونگذاری و نظارت)، دستگاه قضائی مستقل، رسانه ها و مطبوعات حرفه ای و قوانین اساسی هم دارند ولی در این یادداشت این نظام ها را از منظر نظام انتخاباتی و نظام حزبی مورد طرح و بررسی قرار می دهیم.
2- تغییرات قانونمند و برنامه دار با هدف مشروعیت سازی و بازسازی نظام های سیاسی از این منظر فلسفه وجودی انتخابات و احزاب نیز رخ می نماید و آن هم اینکه این دو نهاد در بطن خویش تواما"دو عنصر تداوم و تغییر را در نظام های دمکراتیک پرورش و شکل می دهند که در عین حال مشروعیت زا است؛ تغییر در اجزاء، اعضاء، شاخ و برگ ها، مسئولین و مقامات ، در مقابل تداوم، ثبات، ماندگاری ساختارها، ماهیت و سرشت نظام سیاسی این دو شاخص یعنی "حزب و نظام حزبی" در کنار "انتخابات و نظام انتخاباتی" را می توان از جمله مهمترین "نهادها" و تشکل های سیاسی نظام مردم سالاری و توسعه سیاسی نامید؛ که بدون وجود این دو نهاد عملا بقاء و مشروعیت نظام های مردم سالار بلاوجه می شود.
3- حزب، استلزامات فعالیت حزبی و کارکردهای آن حزب سیاسی Political Party در اصطلاح عبارت است از گردهمایی سیاسی و پایدار گروهی از مردم که دارای دیدگاه ها و اهداف و برنامه مشترک سیاسی و تشکیلات منظمند و با عضوگیری، پشتیبانی از یکدیگر و کسب حمایت مردمی برای به دست آوردن قدرت سیاسی از راه‌های قانونی تلاش می‌کنند. احزاب سیاسی به علاوه؛ دارای شخصیت حقوقی، تشکیلات پایدار مرکزی، شعبات مرتبط و هماهنگ با مرکز هستند. از منظر کارکردی؛ احزاب سیاسی منطقا باید؛ 1) بازتاباننده نیازها و خواسته‌ها و مطالبات بنیادین لایه ها و طبقات اجتماعی هدف 2) ایفاء نقش و جایگاه تعاملی و واسط بین حکومت، قدرت مستقر از یک‌سو و جامعه مدنی و توده‌های مردم از سوی دیگر. 3) کادر سازی حزبی و آموزشی و توانمندی اعضاء و هواداران برای کسب رای و بستری برای تعلیم و رشد افرادی تشکیلاتی و تحلیل‌گر جهت مدیریت کلان 4) گسترش اخلاق حزبی 5) شکل دهنده به یک هویت جمعی شناسنامه‌دار به نام هویت حزبی جهت تسهیل شناخت اجتماعی .... باشند.
4- تحزب و سیاست ورزی حرفه ای توسعه سیاسی با سیاست ورزی حرفه ای و سیاست ورزی حرفه ای با نظام حزبی تعربف می شود. به عبارت دیگر؛ یکی از مهمترین مکانیزم های سیاست ورزی حرفه ای، کنشگری سیاسی از طریق احزاب سیاسی شناسنامه دار و هویت دار است؛ چرا: چون انفرادی نیست، معطوف به اهداف فعالیت گروهی و مبتنی بر خرد جمعی است، تشکیلاتی است، معطوف به کادرسازی است؛ هویت جمعی شناسنامه‌دار را پرورش می دهد، تکاپو های سیاسی را سازماندهی می کند، واقعیت ساختار قدرت را می نمایاند، آموزش سیاسی می دهد، ارتقاء در هرم و ساختار قدرت حزبی را نشان می دهد. سلسله مراتب حزبی را بازنمایی می کند، اخلاق حزبی و تحمل پذیری حزبی را می آموزاند. در این عرصه، نظام حزبی Party system نیز به مثابه یک مفهوم نسبی در علم سیاست اشاره به حکومت‌هایی در کشورهای مردم سالار دارد که بر اساس احزاب سیاسی تشکیل می‌شوند. در این حکومت‌ها احزاب سیاسی در قدرت با پایگاه حمایت مردمی امکان کنترل دولت و ایجاد مکانیسم‌های داخلی برای کنترل و مصرف بودجه را دارا می‌باشند. نظام‌های حزبی را می‌توان با میزان تاثیر و تعداد احزاب مؤثر تشخیص داد.
5- برآمدن نظام حزبی و نظام انتخاباتی در جهان می توان این دو نهاد را برآمده از الزامات انقلاب کبیر فرانسه، شکل گیری نظام پارلمانی نوین و رشد و نمو دولت های ملی دانست که مشروعیت خود را از طریق مردم و صندوق های رای کسب می کردند که هر از چند گاهی مردم با حضور خود بر سر صندوق های رای به به بازسازی و تغییر کارگزاران سیاسی- اجرایی کشور و به عبارتی به بازسازی و بقاء مشروعیت نظام های سیاسی مبادرت می کنند و عملا نفسی تازه در رگ های نظام های سیاسی موجود می دمند و خونی تازه در رگ های نظام های سیاسی خود به جریان می اندازند.
6- شکل گیری نظام انتخاباتی در ایران پس از امضای فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه در ۱۲۸۵(1906)یک مجلس موقت (که از آن با عنوان اولین مجلس مؤسسان نیز نام برده شده) برای تدوین نظامنامه انتخابات مجلس ملی در تهران گشایش یافت. نمایندگان آن عمدتاً تجار، روحانیون، و رؤسای اصناف بازار تهران بودند. بر اساس این قانون انتخاب‌شدگان به شش طبقه تقسیم می‌شدند: شاهزادگان و قاجارها، روحانیون و طلاب، اعیان و اشراف، تجار داری تجارتخانه معیّن، مالکان با دست کم هزار تومان دارایی و صنعتگران و پیشه‌وران از صنوف شناخته شده و دارای مغازه‌ای با شرایط مشخص. انتخاب‌شوندگان شامل ۱۵۶ نماینده بودند که از این تعداد ۶۰ کرسی به تهران و ۹۶ کرسی به دیگر ایالات اختصاص داده شده بود. نامزدهای پارلمانی می‌بایست خواندن، نوشتن و تکلم به زبان فارسی را قادر باشند. مقرر گردید انتخابات ایالتی در دو مرحله انجام شود. در مرحله نخست انجمن‌های ایالتی تشکیل و سپس از میان آنها نمایندگانی برای مجلس ملی برگزیده شوند، اما انتخابات در تهران در یک مرحله انجام می‌شد.
7- شکل گیری و تاسیس احزاب در ایران تاسیس احزاب سیاسی در ایران به انقلاب مشروطه و دوره دوم مجلس شورای ملی بر می گردد. این سابقه حدودا 110 ساله پیش تر از بسیاری ازکشورهای آسیایی حاصل آمده است. سال ها پیش از آن، انجمن های مخفی، با اهداف سیاسی و مبارزاتی، با اقتباسی از تشکل های پنهان و نیمه پنهان غربی، از جمله فراماسونری، از یک سو، و بهره گیری از پیشینه انجمن های سیاسی و عملیاتی جنبش های شورشی در تاریخ ایران، و نیز تجربه انقلابیون مهاجر در قفقاز و روسیه به وجود آمدند و الگوی اولیه احزاب سیاسی در ایران شدند. از اوایل مجلس دوم، دو حزب «دموکرات عامیون» و «اجتماعیون اعتدالیون» در کنار احزاب کوچکتری چون اتـفاق و تاسیس و آغاز به فعالیت کردند. در مـجلس دوم، بسیاری راه‌حل سیاسی کشور را تشکیل احزابی می‌دانستند که مواضع خود را صریح بیان و از آن دفاع کنند.
8- احزاب و انتخابات؛ گونه هایی از نهادهای نشایی در ایران اگر نشاکاری به عمل انتقال و کاشت نشاء به زمین اصلی گفته شود و نشاء، ناظر بر گیاه کوچکی است که قسمتی از دوره رشد خود را در محیطی با نور و دمای کنترل شده می گذراند و پس از مساعد شدن آب و هوا به زمین اصلی منتقل می شود؛ بدین لحاظ، بخش قابل توجهی از نهادهای مدرن در ایران نظیر؛ احزاب و انتخابات و پارلمان نشایی هستند و این نهادهای نشایی چون کشورهای مادر و مبداء کارکردهای واقعی و مورد انتظار را نداشتند و دچار ناکارکردی، بدکارکردی و کژکارکردی شدند. البته این نهادها، ابداعات، اختراعات و اکتشافات محصول جامعه بشری است و اگر چه خاستگاه و مبدایی داشته است؛ محدود و محصور به جغرافیای خاصی نماندند؛ لذا، هر چند جوامع بشری در هر مکان و زمان قرار نیست چرخ را مجددا بسازند ولی تا موقعی که این متناسب سازی و متناسب بودگی با دیگر سازه ها و زیر ساخت های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی پدید نیاید، این چرخ کارکرد خود را نخواهد داشت.
9- تعاملات نظام حزبی و نظام انتخاباتی در ایران نظام یا سامانه و یا سیستم ناظر بر مجموعه ای از بازیگران، نهادها، اجزاء، قوانین و روابطی است که نحوه چینش، نحوه توزیع مسئولیت ها و ماموریت ها، نوع رابطه ی تعریف شده اعم از تعاملی، خطی و یا سلسله مراتبی بر خوب کارکردی و یا بد کارکردی آن نظام، بر بازیگران و اجزاء آن نظام، و در کل سامانه تاثیر می گذارد و موجبات بدکارکردی، ناکارکردی آن نظام می شود. بدین لحاظ می توان ادعا کرد نظام حزبی (شامل بازیگران و کنش گران حزبی، احزاب سیاسی، قوانین و آیین نامه های مرتبط با احزاب سیاسی، نوع کنش گری، سازوکار های و روابط درون و برون حزبی و با دولت) با نظام انتخاباتی (شامل؛ قوانین و آیین نامه های انتخاباتی، دستگاه های نظارتی و اجرایی، تعیین و تمهید حوزه های انتخاباتی) در طول 110 ساله اخیر رابطه ای دو سویه داشته اند. از یکدیگر تاثیر پذیرفته و بر یکدیگر تاثیر گذارده اند. در ایران نظام انتخاباتی شامل مجموعه ای از انتخابات از جمله انتخابات ریاست جمهوری، انتخابات مجلس شورا، مجلس خبرگان و شوراهای شهر و روستا می شود.
10- فرمالیسم و نگاه مضیق؛ دو سویه ی نظام انتخاباتی در حیات نظام انتخاباتی ایران؛ بجز چهار دوره کوتاه ناشی از کودتای محمد علی شاه- لیاخوف در مجلس اول، اولتیماتوم و اشغال ایران و انحلال مجلس دوم، فترت و تعطیلی مجلس بین مجلس چهاردهم و پانزدهم در دهه 1320 ه.ش متاثر از جریان اشغال ایران، وقایع آذربایجان و کردستان در دوره نخست وزیری قوام السلطنه و انحلال مجلس 17 متاثر تلاش دکتر مصدق برای کسب اختیارات ویژه از مجلس، نظام انتخاباتی و انتخابات در دوران مشروطه ساری و جاری بوده است؛ درجمهوری اسلامی ایران علیرغم بروز وقابع و رخدادهای مهم همواره انتخابات بدون هرگونه وقفه ای، بصورت ادواری و به موقع برگزار شده است. در دوره رضا شاه و جمهوری اسلامی ایران ما اصولا دوره های فترت انتخاباتی نداریم و معمولا انتخابات در مورد مقرر و با تشریفات خاص برگزار شده و می شود و از منظر نظام سیاسی مستقر این نظم دوره ای و ادواری از جمله برگ های زرین و سند مشروعیت نظام های سیاسی است.و این در حالی است از زمان صدور دست خط مشروطه توسط مظفر الدین شاه تا استقرار دولت رضا شاه و از اواسط دهه ی 1320 ه.ش تا 1332 در کشور شرایط گذار و بی ثباتی حاکم بوده است؛ در حالی که شکل گرایی مفرط فارغ از کارکردهای واقعی در دوره رضاشاه این مجلس را به مهر لاستیکی تبدیل نموده بود و تنها موید و آلت دست اراده شاهانه بود. در خصوص نظام های انتخاباتی بزرگترین دسته بندی ناظر بر تقسیم بندی رویکردی به مضیق و موسع است که در مقاطع اقتدار نظام های سیاسی از سوی متولیان و مجریان اصلی نظام انتخاباتی بصورت مضیق و تحدید شده اجراء گردیده است. در جمهموری اسلامی در گذر زمان رهیافت مضیق در فرایند همه ی انواع انتخابات تشدید شده است تا جایی که رای مردم و اراده توده ها در حق تعیین سرنوشت از طریق مکانیزم های قانونی و انتخابات بلاوجه گردیده است. نظام انتخاباتی در جمهوری اسلامی با کنترل و نظارت چند لایه از دستگاه های اطلاعاتی تا وزارت کشور و شورای نگهبان عملا فعالیت احزاب سیاسی و نیروهای مستقل و منتقد را بلاموضوع نموده و "نظام اختگی" را فضای سیاسی کشور و از جمله احزاب ساری و جاری ساخته است.
11- نظام انتخاباتی و مفاهیم انتزاعی؛ آزاد، عادلانه، شفاف و منصفانه در حالی که انتخابات یکی از شاخص های نظام های دمکراتیک است؛ در عین حال صرف برگزاری ادواری و به موقع انتخابات رافع مسئولیت بانیان، حاملان و مجریان نظام انتخابات در تعهد به اجرای صفات چهارگانه ی ؛ آزاد، عادلانه، شفاف و منصفانه در انتخابات نیست. حال آنکه در عمل در نظام انتخاباتی ایران تمهید و تامین این صفات برای انتخابات دور از دسترس بنظر می رسد.
12- نظام حزبی در ایران؛ از معلولیت پیشینی و ساختاری تا دورهمی های محفلی تشکیل نظام حزبی از دل فعالیت های پنهانی چون فراماسونری و سپس انجمن های مخفی نظیر کمیته مجازات، انجمن باغ میکده، انجمن زرگنده و آهن، انجمن تبریز و ده ها انجمن مخفی شروع نامناسبی را برای احزاب سیاسی در ایران رقم زد. در حالی که نظام حزبی در کشورهای توسعه یافته با شفافیت آغاز بکار کرد؛ در این روند با مخفی کاری و پنهانکاری آغاز شد مقاومت دولت در پذیرش و شناسایی نقش و جایگاه واقعی و مواردی زیادی تاسیس احزاب دولتی، مهندسی نظام حزبی و هفت خان رستم اخذ مجوز از کمیسیون ماده 10 احزاب، کسب استعلام، اساسنامه های تیپ، نظام یارانه ها، در کنار بستگی های قومی، قبیله ای و خانوادگی و باندی، احزاب را تبدیل محافل بزرگ خانوادگی و یک دورهمی بزرگ با هدف کسب و یا حفظ قدرت تبدیل تبدیل کرد. موسمی بودگی، مرکز پایه بودگی.... احزاب اپوزیسیون.... جامعه ایران را از ظرفیت های نظام حزبی در ایران محروم ساخت جمع بندی: تجربه نظام حزبی و اتنخابات در بیش از یکصد سال اخیر نشان می دهد؛ دموکراسی و توسعه سیاسی زمانمند است. مسیر توسعه سیاسی مسیری پر سنگاخ و با افت و خیز و نوسان است و در عین حال این تجربه این پرسش را پیش رو می گستراند که با توجه به تجربه حاکمیت نظام های اقتدار دل بستن به صندوق رای تواما هزینه سنگین ایجاد امید و سرخوردگی را موجب شده است و تا جایی که برخی تحلیل گران از این زاویه با گذار از تغییرات دمکراتیک دل بستن به صندوق رای در ایران را خطای راهبردی می دانند.
