صلح ابتدایی برآیند سیاست اخلاقی و دین رحمانی
صلح ابتدایی برآیند سیاست اخلاقی و دین رحمانی
در یادبود دکتر داود فیرحی
سخنرانی دکتر مجتبی مقصودی
23 آبان 1399
مقدمه
جامعه علمی ایران و پیروان سیاست ورزی اخلاقی و نیز شارحین اسلام رحمانی اندیشمند بزرگی را از دست دادند که پر کردن جای وی کاری دشوار است و فقدان وی ضایعه ای عظیم برای آینده کشور است.
استاد علاوه بر دانش گسترده، بینش عمیقی و فهم ژرفی داشت و از منظر آینده اندیشی به چشم اندازها نظر داشت.
ویژگی و گستردگی روح، سرشت جمیع الاطراف، ماهیت و طبع بلند و عمق جان برخی بزرگان بگونه ای است که هر کسی از ظن و فهم خویش یارشان می شود و از گوشه ای از شراب جانبخش اینان سیراب می شوند. روح بلند، بزرگی طبع و منش دکتر فیرحی هم بگونه ای که افراد مختلفی را شیفته خودش ساخته بود. از همه ی اقشار و طبقات علاقمندان و شیفتگانی داشت.
آموزه های زنده یاد دکتر فیرحی
صلح ابتدایی برآیند سیاست اخلاقی و دین رحمانی
اگر چه حوزه مطالعاتی و پژوهشی مرحوم دکتر فیرحی بین رشته ای است؛ ولی بطور مشخص سه حوزه مطالعاتی و علمی در ایران مدیون تلاش های علمی و مجاهدت های پژوهشی ایشان است.
اول:"علوم سیاسی ایران"(با تاکید بر جامعه شناسی سیاسی و تاریخی ایران)،
دوم؛"حوزه پژوهشی مطالعات صلح" یا به عبارت دیگر صلح پژوهی و حتی صلح اندیشی
وسوم؛"اندیشه سیاسی در اسلام و فقه سیاسی" در دودهه اخیر مدیون و وامدار تلاش های علمی و شخصیت اخلاق مدار مرحوم دکتر فیرحی است.
اجزاء منظومه ی فکری استاد: در واقع این سه ضلعی مطالعاتی یا مثلث مطالعاتی- پژوهشی سازه ی اندیشه ای و منظومه ی فکری استاد را تشکیل داده و مکمل یکدیگر در این منظومه اندیشه ای بوده اند.
در کنار اضلاع سه گانه، روح و رویکرد حاکم بر مطالعات و پژوهش های داود فیرحی متمرکز بر پیوند میان حوزه و دانشگاه، سنت و مدرنیته، اسلام و ایران بوده است و در واقع در تلاش برای آشتی میان این عناصر بدنبال راه سوم بود.
ایشان از نسل میانی صاحبنظران و اساتید علوم سیاسی بود که هم آموزش های دکتر محمد رضوی، دکتر جواد شیخ الاسلامی و بشیریه را تجربه کرده اند و هم خود در کسوت استادی این حوزه دانشجویان زیادی را پرورش دادند و در میانسالی عمر خود قرار داشتند.
درگذشت غیرمترقبه استاد در میانسالی و اوج شکوفایی و پختگی ضربه ای بزرگ به قوام و دوام علوم سیاسی کشور از منظر نو اندیشی دینی بود و در واقع حمایت ایشان از منظر نواندیشی دینی نسبت به علوم سیاسی پشتوانه ای قوی در برابر شبه افکنان بود که بدنبال حذف علوم سیاسی از رشته های دانشگاهی بوده اند.
از نظر وی اسلامی کردن دانشگاه ها و رشته علوم سیاسی با افزودن تعدادی دروس اسلامی امکانپذیر نیست.
حضور شادروان در این حوزه های چند دستاورد مهم و چند نکته با اهمیت به همراه داشت:
- می توان در کسوت روحانیت بود ولی دغدغه های ایران گرایانه داشت.(سراسر زندگی فیرحی دغدغه ایران بود)
- می توان نگرش مذهبی داشت ولی به تکثر و تنوع باور داشت و در رفتار و گفتار بدان مقید بود. وی توانست با قرائتی متکثر و دمکراتیک از اسلام و فقه شیعی، روح و نیاز زمانه به صلح و مصالحه را در کلمات پرنفوذ خود تجلی ببخشد و مسئولیت دین و دولت را از منظر اندیشه سیاسی و جامعه شناسی تاریخی بازنمایی نماید.
- می توان در کسوت روحانیت بود و اندیشه های دیگر را طرد و نفی نکرد و تنها از دریچه علمی به نقد آنها مبادرت ورزید.
- می توان در عین نزدیکی به قدرت، از قدرت دوری کرد وکژکارکردی سامان سیاسی در ایران را آسیب شناسی کرد.
- می توان جزیی از نظم و نظام مستقر بود ولی در عین حال پروژه تحول خواهی در عرصه سیاست ورزی، اخلاقی شدن و پاسخگو شدن سیاست و سیاست ورزان دینی را پیگیری کرد.
- می توان در کسوت روحانیت بود و دغدغه صلح داشت و ایده های جدیدی را از دل آیات و روایات اسلامی و نصوص جستجو کرد. دکتر فیرحی ضمن نقد فقهایی که در اسلام شیعی به صلح اصالت نمی بخشند؛ اصالت صلح را جزء لایتجرای اسلام دانسته و با شرح بخش هایی از تاریخ اسلام؛ محتوای صلح امام حسن(ع) را شاهکاری بَرنده تر و بُرنده تر از جنگ دانسته تا جایی که در این مسیر، این امام همام با مرجح دانستن جان و خون مسلمانان به نسبت حفظ حکومت؛ صحابه را تبدیل به ناظران قرارداد صلح کرد و صلح را به امری اخلاقی متاثر از اسلام رحمانی بدل ساخت.
دکتر داود فیرحی استاد دانشگاه تهران به مثابه یک نواندیش دینی و در کسوت روحانیت توانست پلی میان سنت دینی و فهم مدرن از دنیای در حال تحول و بشدت نیازمند صلح باشد. وی با بهره گیری از رویکرد اسلامی توانست ضمن آشتی میان فقه و سیاست با نگاهی دمکراتیک مروج اسلام متساهل، صلح طلب و مصالح جو باشد.
کنشگران حوزه صلح در ایران طنین آموزه های امید بخش این معلم بزرگ و نویسنده ی توانا را در باب صلح ابتدایی و صلح پیشگیرانه به گوش جان در قلب خویش دارند و امیدوارند در سایه فهم و گسترش چنین قرائتی از زیست مسلمانی، ملل مسلمان و به ویژه خاورمیانه و ایران صلح واقعی را تجربه کنند. در واقع درگذشت دکتر داود فیرحی ضایعه ای بزرگ برای ادبیات صلح در ایران محسوب می شود که پر کردن آن به سادگی میسر نیست.
تاکید موکد استاد بر صلح ابتدایى جای تامل و تدبر زیادی دارد، از نظر وی، صلح ابتدایی عبارت از صلحى است که در مورد آن نه نزاعى واقع و محقق بین طرفین وجود دارد و نه فعلاً احتمال نزاعى در میان خود دارند؛ به همین جهت است که از صلح ابتدایی به راستی می توان به "صلح آوانگاراد"، “صلح سازنده” یا "صلح آینده ساز" تعبیر نمود. در چارچوب این نگرش، صلح خواهی و صلح جویی کنشی منفعلانه و از سر استیصال نیست؛ بلکه رویکردی فعالانه، جسورانه و اخلاقی است که در بطن خود نیز چه در مقدمات و چه در نتایج؛ رضایت، مشروعیت و کارآمدی را بدنبال دارد.
