متن سخنرانی در همایش فرهنگ علم، فرهنگ صلح

ترویج فرهنگ کتاب خوانی پیش نیاز گسترش فرهنگ صلح؛ بررسی موردی منطقه خاورمیانه    

دکتر مجتبی مقصودی*   

 

 هم‌زمان با روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه19 آبان 1394 برابر با 10 نوامبر، به اهتمام انجمن ترویج علم، انجمن مطالعات صلح ایران و انجمن علوم سیاسی ایران و تعداد دیگری از نهادها و موسسات دولتی و غیر دولتی "همایش ملی فرهنگ علم، فرهنگ صلح" در برج میلاد برگزار شد و در نشست های مختلف آن دکتر هادی خانیکی، دکتر نسرین مصفا، دکتر مهدی زارع، دکتر محمد منصور نژاد، دکتر عباس کریمی، دکتر ارسلان قربانی شیخ نشین، دکتر کبری روشنفکر، دکتر زرین زرین دار، دکتر علی شهیدی و دکتر مهدی نصر به ارائه مقالات خود پرداختند.

از سخنرانان نشست های عصر دکتر مجتبی مقصودی دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی و رییس هیات مدیره انجمن مطالعات صلح ایران بود که سخنرانی خود را با عنوان "ترویج فرهنگ کتاب خوانی پیش نیاز گسترش فرهنگ صلح؛ بررسی موردی منطقه خاورمیانه " ارائه دادند. با هم متن این سخنرانی را می خوانیم:   

  منطقه خاورمیانه دهه هاست که درگیر جنگ، منازعه و ستیز است. قطعا عوامل متعدد ژئوپلیتیک، استراتژیک، ژئو اکونومیک در کنار تعدد زمینه ها و بسترهای داخلی، بازیگران منطقه ای و فرا منطقه ای در بروز و ظهور، استمرار و پیچیدگی این معادله چند مجهولی موثر بوده، این مقاله نیز به تکرار دلایل بروز و استمرار خشونت و درگیری از زاویای مذکور نمی پردازد، که هر یک از مولفه ها موضوع و عنوان ده ها اثر اعم از کتاب، مقاله و سخنرانی بوده است؛ بلکه در تلاش است تا فاصله معنی دار جوامع خاورمیانه با عنصر مطالعه، قهر با کتاب و فقر مطالعاتی را در عرصه بدفهمی ها و کژکارکردی های سیاسی- اجتماعی و فرهنگی در عرصه داخلی، مناسبات محلی و ملی و نیز با همسایگان در سطح جوامع خاورمیانه مورد توجه قرار دهد.  

وضعیتی پاردوکسیکال در خاورمیانه؛ از خاستگاه تمدن و ادیان الهی تا خشونت ورزی گسترده و عریان  

 منطقه خاورمیانه از پیشینه علمی، تمدنی، دینی ویژه ای برخوردار است تا جایی که می توان خاورمیانه را گهواره تمدن بشری نامید. قدیمی‌ترین تمدن‌های تاریخی در منطقه‌ای در بین النهرین به وجود آمدند. سومری‌ها، اکدی ها، بابلی‌ها و آشوری‌ها همه در این منطقه شکل گرفته و رشد پیدا کردند. اولین خطوط الفبا و الفبای بابلی، ظهور دین زرتشت و امپراطوری ایران در این منطقه شکل گرفت. این منطقه خاستگاه مهمترین پیامبران الهی، اولواالعزم و صاحب کتاب است. پیامبرانی که مهمترین رسالت شان اصلاح امور، برپایی جامعه ای عدالت محور و هدایت انسانها بوده است . زادگاه ادیان مهمی چون یهودیت، مسیحیت و اسلام و کتاب های تورات، انجیل و قرآن کریم بوده و مکان های مقدس و متبرک این سه دین نیز در این منطقه قرار دارند. خاورمیانه از نخستین خاستگاه های تمدن جهان بوده و بسیاری از باورها و آیین های جهان، از این جا برخاسته اند.   

خاورمیانه خاستگاه آخرین دین الهی و خاتم انبیاء است. دینی که کتاب الهی مهمترین معجزه رسول اکرم (ص) است قرآن کریم کتاب هدایت و رحمت برای مردم است و همیشه تابنده و حاضر در بین مردم بوده و خواهد بود .  

    در حالی که پیامبر اسلام(ص) امی و درس‌نخوانده بود ولی در قرآنی که برای بشر آورده است به قلم و آنچه می‌نگارد سوگند الهی خورده شده است. خداوند بزرگترین موجود عالم هستی و غیرمتناهی به قلم سوگند می‌خورد که این به معنی عظمت طراز قلم است. که در قرآن کریم خداوند متعال به کتاب و قلم سوگند یاد می کند. -         یا پیام اسلام با واژه (اقْرَأْ) یعنی (بخوان) شروع شده است در این کلمه اشاره ای است به این موضوع که اسلام دین علم است جالب است بدانید که در قرآن کلمه (علم) و مشتقات آن بیش از 500 بار تکرار شده است و این نشانگر اهمیت دادن اسلام به مقوله علم آموزی است. پیامبر (ص) یادگیری علم را بر هر زن و مرد مسلمان فرض دانسته است. و انچه که امروز محققان منادی آنند قرآن در 14 قرن پیش به آن اشاره کرده است یا  خداوند می فرماید: (قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ) (الزمر: 9) ترجمه :  " آیا کسانى که مى‏دانند و کسانى که نمى‏دانند یکسانند؟ تنها خردمندانند که پند پذیرند" -         یا پیامبر(ص) که شرط آزادی اسرا را یاد دادن سواد به مسلمانان بی سواد قرار دادند. از اهمیت آموزش و خواندن خبر می دهد. -    

     همچنان که روایت از پیامبر اکرم نقل می شود که: «اطلبوا العلم ولو بالصین; دانش بجویید; اگر چه در چین باشد .» براستی با چنین دین، مسلک و روشی چون اسلام که مردم را این گونه(موکدا)به یادگیری علم و کتابخوانی دعوت می نماید، در زندگی اجتماعی اینچنین از آموزه های اسلام دور افتاده اید و بجای پیوند با ریسمان الهی نه تنها اینگونه پراکنده شده ایم، بلکه به روی هم شمشیر کشیده ایم. با چنین مقدماتی و طرح این نکته کلیدی که خواندن، نوشتن، قلم، کتاب و علم آموزی این چنین جایگاهی در دین مبین اسلام دارد، چرا خاورمیانه در چنین وضعیت آشفته ای گرفتار است. در عراق، یمن، بحرین، سوریه، لبنان، فلسطین اشغالی و ترکیه. خشونت عریان، جزمیت، دگماتیسم، افراطی گری ها، قساوت ها.... موج می زند. از برادری و اخوت کمتر نشانی باقیمانده است. بنظر می رسد خشونت در سطح منطقه نهادینه شده است از نهاد خانواده و خشونت خانوادگی،خشونت در متون درسی، خشونت در مناسک مذهبی.... تا خشونت های ساختاری، ایدئولوژیک، هنجاری، سیستماتیک و فراگیر از سوی اکثر دولت های منطقه  ...     مفاهیمی نظیر رواداری، دگر پذیری و تساهل و مدارا توهین سیاسی شده است.نفرت پراکنی و یقه درانی گسترش یافته است، در عوض روشنفکران و حکما و علمای میانه رو و خشونت پرهیز و تساهل مدار به خانه ها خزیده اند...... در یک کلام منطقه اسیر افراطی گرایی لجام گسیخته و سرایت پذیر شده است؟ و خشونت نیز جزیی از زندگی روزمره.... بنظر می رسد آنچه در این میانه ارزشی ندارد جان انسان ها است.        

 جوهره، سرشت و منطق کتاب و کتاب خوانی؛ بحثی نظری    

   چرا باید بپذیریم که منطق، جوهره، ماهیت، کارکرد و پیامد کتاب و فرهنگ کتابخوانی ترویج آگاهی، تعامل و صلح است و پرت افتادگی و بیگانگی با کتاب و جامعه دور افتاده از کتاب و قهر با مطالعه از آگاهی واقعی فراری، مصالحه گریز، گفتگو پرهیز و تعامل بدور است؟ به دلایل زیر:    هر کتاب یک دنیا و یک ایده است، فرهنگ و تمدنی را نمایندگی می کند، خلاقیتی را بیان می کند، حقایقی را طرح می نماید، تفاوت ها و شباهت ها را نشان می دهد.

 مطالعه هر کتاب بستر ساز آشنایی با جوامع و گروه های اجتماعی دیگر، دنیا های جدید، ایده های دیگر، فرهنگ های متفاوت می شود، همچنان که موجبات  درک دیگر خلاقیت ها، دیگر حقایق ،شباهت ها و تفاوت ها می شود.

 منطقا جامعه کتابخوان به واسطه آشنایی با دنیاهای مختلف بیشتر از دگماتیزم، جزمیت، مطلق انگاری، خودبرتر بینی و دگر سازی های افراطی بدور است و نسبیت فرهنگی، تنوع و تکثر را می پذیرد.

دوم: اهمیت بررسی سرانه مطالعه در کشورها به رشد فرهنگی آنها و به طور گسترده‌تر به توسعه عه فرهنگی انسانی در هر کشور مربوط می‌شود. شاخص توسعه انسانی (HDH) مفهومی فراگیر دارد. گسترش کتابخوانی یکی از شاخص های توسعه فرهنگی و انسانی است.    

    منتقدین کتابخوانی صرف:   

  کتاب با افزایش آگاهی ها و نمایش و برجسته سازی شکاف های اجتماعی، سیاسی و طبقاتی خود بسترساز ستیزه و منازعه است. در این رویکرد، صرف افزایش سرانه مطالعه و مصرف کتاب بیانگر تغییر ماهیتی و سرشتی نیست. باید به مولفه کتابخوانی عنصر اخلاق را اضافه نمود. بدون عنصر اخلاق، عالم بی عمل خواهیم ماند و دزدی با چراغ خواهیم بود که گزیده تر کالاها را خواهیم دزدید.    

    فاصله معنا دار منطقه خاورمیانه با فرهنگ کتابخوانی و مطالعه  

   آمارها حکایت دارد که میانگین سرانه مطالعه کتاب در دنیا 45 دقیقه در روز است. سرانه بالای مطالعه در کشورهای توسعه‌یافته‌ای نظیر ژاپن با سرانه 90 دقیقه مطالعه در روز و انگلیس با حدود 55 دقیقه در روز نشان از شاخص بالای توسعه در این کشورهاست.    ارزیابی سرانه مطالعه در منطقه خاورمیانه با دیگر مناطق جهان از جمله مناطق؛ شرق آسیا، اسکاندیناوی، اروپای مرکزی، آمریکای شمالی و لاتین و آفریقای مرکزی چه نتایج و دستاوردی را نشان می دهد؟ وچه نسبتی میان ترویج  فرهنگ کتاب خوانی و گسترش و تعمیق فرهنگ صلح وجود دارد؟ براساس تحقیقات به عمل آمده کشورهای جهان سوم کمترین سرانه مطالعه را به خود اختصاص می‌دهند در این کشورها بیشتر افراد مطالعه نمی‌کنند و استفاده و ترویج محصولات فرهنگی نهادینه نشده است.   

    منطقه خاورمیانه  به چه میزان با کتاب به عنوان سفیر صلح و مصالحه و گفتگو همبسته و از جنگ و منازعه به دور است؟ منطقه خاورمیانه و به ویژه خلیج فارس نیز وضعیت نابسامانی دارند. آمارها و شاخص ها از چند دقیقه تا بیست دقیقه متغیر است. برخی بر این نظرند که فقر مطالعاتی در منطقه بیداد می کند.       

      ادعاهای ناصواب: در مورد ایران برخی مسئولین رسمی به ویژه از مسئولین وزارت ارشاد در دولت قبلی ادعا می کردند که بیشترین تعداد عنوان کتاب در سطح خاورمیانه را منتشر می سازیم. حال آنکه اولا: با توجه به جمعیت ایران در سطح منطقه، سرانه کتاب به نسبت جمعیت نازل است. ثانیا: کیفیت کتاب ها را باید سنجید. کتاب های درسی، کنکوری، ادعیه و کتاب های...کتابسازی بیداد می کند.  ثالثا: فاجعه ی تیراژ و کاهش تیراژ کتاب به 500 نسخه در جامعه 78 میلیونی را باید دریافت. رابعا: بحران مخاطب جدی است. خامسا: در موارد زیادی ناشرین انباردارهای بزرگی شده اند....     

      واقعیت هایی چند از کتاب و کتابخوانی در ایران؛ مشتی از خروار:  

در مواردی چند جامعه دچار ازجا دررفتگی ارزشی شده است. کتاب و کتابخوانی دیگر مایه افتخار و فخرورزیدن نیست. قفسه کتابخانه ها از اطاق های پذیرایی ما رخت بسته و از چشمان مهمانان فراری گشته اند. کتاب ها اگر کاملا از خانه های ما خارج نشده باشند به اطاق های کناری خزیده اند، گویی همچون جامعه ی روشنفکری به گناه ناکرده شرمگین اند! چنانکه در دهه های اخیر سپر بلا و بلاگردان شده، در عوض در جامعه نیز بجای پرورش فکر، بدنسازی و جلوه و نمایش اندام و انواع داروهای نیروافزا مایه فخر شده اند. کتاب در سایه ضعف امنیت، ثبات و معیشت به کالای لوکس تبدیل شده است.   کتاب و کتابخوان در مناسبات قدرت جایگاه بسیار ضعیفی دارد. اپوزیسیون و پوزیسیون با رویکردهای خاص، محتوی و کارکرد آن را بشدت سیاسی و ایدئولوژیک ساخته اند.

رویکردهای پوپولیستی و ضدنخبگی از سوی بخش هایی از جریان حاکم این ضعف را افزایش داده است. ضعف امنیت شغلی و تعدد مراکز تصمیم گیری و نظارتی در حوزه طبع و نشر این وضعیت نابسامان و از جا در رفتگی را تشدید کرده است؛ تا جایی که کتابسازی عمومیت یافته و برخی از ناشرین ما به حق العمل کاران تبدیل شده و در قالب نظام حق العمل کاری در قبال دریافت درصد اندکی از پشت جلد به انتشار آثار می پردازند.

  جای خالی بسته فرهنگی دولت در بی رونقی کتاب   همچنان که دولت با حساسیت نسبت به رکود در حوزه اقتصادی و به ویژه صنعت خودرو از بسته اقتصادی و اعطاء وام 15 و 25 میلیونی رونمایی می کند، جا دارد دولت با حساسیتی به مراتب بیشتر، ضمن آسیب شناسی رکود حوزه کتاب و کتابخوانی از انواع بسته های محرک فرهنگی نظیر اعطاء وام به اصحاب قلم و نیز به دانشجویان مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری رونمایی نماید و نشان دهد که تنها مدافع اقتصاد مریض کشور نیست و گوشه چشمی نیز به حوزه طبع و نشر هم دارد.