جایگاه هویت در پایان‌نامه‌های دانشجویی (بررسی موردی؛ پایان‌نامه‌های مقطع کارشناسی ارشد و دکتری رشته‌های علوم سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه‌های دولتی شهر تهران)

مقاله: جایگاه هویت در پایان نامه های دانشجویی

مجتبی مقصودی

فصلنامه مطالعات ملی؛ ش31، سال هشتم، شماره 3، 1386: 98 - 81 

چکیده :با درک اهمیت و جایگاه «هویت» در مناسبات اجتماعی و تعاملات گروهی و با توجه به موقعیت بین رشته‌ای این مفهوم، این پژوهش درصدد است تا جایگاه موضوع و مفهوم هویت را درعناوین پایان‌نامه‌های مقطع کارشناسی ارشد و دکتری علوم سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه‌های دولتی شهر تهران، در قالب بررسی کمّی و استقرایی، مورد شناسایی قرار دهد و از این‌رو، به این پرسش اساسی می‌پردازد که چه تعداد از پایان‌نامه‌های دانشجویی مقطع کارشناسی ارشد و دکتری رشته‌های علوم سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه‌های دولتی شهر تهران، به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم، موضوع هویت را در عناوین و در دستور مطالعات خود داشته‌اند؟

در انجام این پژوهش، از روش و تکنیک تحلیل محتوا و در جمع‌آوری اطلاعات، از تمام‌شماری از 700 عنوان پایان‌نامه از 8 دانشگاه و مرکز آموزشی دولتی مستقر در شهر تهران استفاده شده و برای فهم بهتر موضوع، از دو مدل مفهومی بهره گرفته شده است. در مدل مفهومی اول، هویت به مثابه متغیری وابسته و متأثر از عناصر و مؤلفه‌های هویت‌ساز اعم از محیط داخلی و خارجی و در مدل مفهومی دوم، هویت به عنوان متغیری مستقل با طیف وسیعی از کارکردها و برون‌دادهای هویتی مورد توجه قرار گرفت. به کارگیری مفهومی موسع از هویت، منتج به این جمع‌بندی شد که حدود 40 درصد از پایان‌نامه‌ها، کم‌وبیش، موضوع هویت را در دستور کار خویش داشته‌اند. در برداشت مضیق و معطوف به صرف واژه «هویت»، تنها 6 عنوان پایان‌نامه و قریب به  یک درصد از مفهوم مذکور بهره گرفته‌اند.

کلیدواژه‌ها: هویت، پایان‌نامه دانشجویی، علوم سیاسی، روابط بین‌الملل، تحلیل محتوا

مقدمه

اهمیت رو به تزاید «هویت» ، وجوه، کارکردها و کاربردهای آن در اکثر رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی به مثابه مفهومی بین رشته‌ای باعث گردیده تا موضوع هویت به عنوان متغیر مستقل و تأثیرگذار و گاه متغیر وابسته و تأثیرپذیر، در دستور مطالعه و بررسی طیف وسیعی از صاحب‌نظران قرار گیرد و در سال‌های اخیر نه فقط کتاب‌ها و مقالات علمی قابل توجهی انتشار یابد، بلکه درصد قابل توجهی از دانشجویان نیز در تدوین پایان‌نامه‌های خود، با دستمایه قراردادن وجوه مختلف مقوله هویت، آن را مورد تبیین‌ و تحلیل قراردهند.

ورود رو به رشد مفهوم هویت به حوزه‌های آکادمیک، به ویژه به بخش پایان‌نامه‌ها، توأماً نشان از گسترش این دغدغه‌ «علمی» و «اجتماعی» دارد که همبسته با اوضاع و احوال بین‌المللی و منطقه‌ای، از جذابیت بیشتری نیز برخوردار شده تا حدی که اقبال اساتید و دانشجویان را به آن، به عنوان موضوع پژوهشی، برانگیخته است.در این پژوهش، درصدد هستیم تا بدین پرسش اساسی پاسخ دهیم که چه تعداد از پایان‌نامه‌های دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد و دکتری رشته‌های علوم سیاسی و روابط بین‌الملل، عنوان و موضوع هویت را دستمایه مطالعات خود قرار داده‌اند؟ در پاسخ، با توجه به قدمت کم ادبیات مربوط به «هویت»، به ویژه طرح بحث آن که به صورت گسترده به یک دهه اخیر محدود می‌شود، فرضیه اصلی پژوهش این‌گونه سازماندهی شده است که «به لحاظ آماری، تعداد محدود و کمی از پایان‌نامه‌ها‌ به موضوع هویت و وجوه، ابعاد، پیامدها، و برون‌دادهای آن پرداخته‌اند». بدین لحاظ، در این مختصر، جایگاه مقوله هویت از جمله عناصر هویت‌ساز، برون‌دادهای هویتی، گروه‌های هویتی و به ویژه هویت قومی/ ایلی را مورد بررسی و شناسایی قرار می‌دهیم.تمهید نظری و مفهومی پژوهش پایان‌نامه در گونه‌شناسی پژوهش‌های علمی، رساله یا پایان‌نامه تحصیلی، یکی از مهمترین انواع پژوهش‌ها به حساب می‌آید که در گونه ایده‌آل با ویژگی‌هایی چون روش‌مندی، هدف‌مندی، مطالعه سیستماتیک پژوهش‌گر، مسأله‌یابی علمی، طرح سؤالات و فرضیات مشخص، شناسایی متغیرها و نظارت، هدایت، راهنمایی و مشاوره مستمر اساتید راهنما و مشاور، مورد شناسایی قرار می‌گیرد.هر دانشجوی مقطع کارشناسی ارشد و دکتری (و در مواردی مقطع کارشناسی) رشته‌های دانشگاهی، در پایان دوره‌های آموزشی، عهده‌دار تدوین رساله‌ای است که پس از انتخاب موضوع و ارائه طرح‌نامه به گروه آموزشی مربوطه و طی پروسه علمی ـ اداری و خصوصاً تصویب عنوان در شورای پژوهشی دانشکده، جنبه عملیاتی و رسمی به خود می‌گیرد و در نهایت دانشجو، پس از تهیه و تدوین، در جلسه‌ای به طرح و دفاع از یافته‌ها و نتایج می‌پردازد و در صورت موفقیت در این جلسه، به درجه کارشناسی ارشد و یا دکتری نایل می‌آید.هویتدومین مفهوم کلیدی مقاله حاضر، واژه هویت است.

مفهوم هویت به عنوان فرایند پاسخ‌گویی آگاهانه افراد و اجتماعات به پرسش‌هایی از باب کیستی و چیستی، از جمله مفاهیم مهمی است که نظم کهن تاریخی را به نظم نوین امروزی پیوند می‌زند. هویت، مجموعه‌ای از علائم، آثار مادی، مفهومی، زیستی، اجتماعی، فرهنگی ـ تمدنی و روانی است که نه فقط موجب شناسایی فرد از فرد، گروه از گروه، اهلیتی از اهلیت دیگر و فرهنگ و تمدنی از فرهنگ و تمدن دیگر می‌شود (شیخاوندی، 1379: 6)، بلکه خود پیش‌شرط هر نوع عمل، به ویژه عمل اجتماعی است.

فرایند هویت‌سازی، این امکان را برای کنش‌گر اجتماعی فراهم می‌سازد تا برای پرسش‌های فوق، پاسخی مناسب و قانع‌کننده پیدا کند. در واقع، هویت معطوف به بازشناسی مرز میان خود و بیگانه است که عمدتاً از طریق مقایسه اجتماعی و تمایز درون‌گروه از برون‌گروه ممکن می‌شود(گل‌محمدی، 1380: 16؛ براون، 1999: 790). به بیان ساده، هویت عبارت از تصور و یا شناخت ما از خویش در برابر دیگران است. این شناخت زمانی به دست می‌آید که ما در برابر «دیگری» یا «غیر» قرار می‌گیریم و از همین‌رو، نقطه عزیمت شناخت ما از خویشتن، مواجهه ما با دیگران است (قریشی، 1381: 29).

در تبارشناسی «هویت»، این مفهوم به لحاظ اندیشه‌ای، مصداقی و کاربردی دارای ریشه‌ای تاریخی است (جنکینز، 1381: 14). به صورت موسع، موضوع چیستی و کیستی انسان‌ها و گروه‌های اجتماعی ساکن در جغرافیا و سرزمین‌های خاص، در آثار بسیاری از فیلسوفان و با طرح پرسش‌های فلسفی و در آثار تاریخی با طرح ریشه‌های تاریخی و تبارشناسی‌های خانوادگی، ایلی و عشیره‌ای گروه‌های اجتماعی، تجلی یافته است. به لحاظ مصداقی و کاربردی نیز در طول تاریخ، اولین تعاملات، جنگ‌ها و ستیزه‌ها، از طریق بسیج و برانگیختگی و مشروعیت‌زایی جوامع خودی با تمسک، توجه و بزرگ‌نمایی هویت و منافع مشترک و در مقابل تمایز‌بخشی و مشروعیت‌زدایی از دیگران حاصل شده است. براین اساس، می‌توان هویت را واجد دو جنبه سلبی و ایجابی به صورت خودی و غیر، من و دیگری، ما و دیگران دانست؛ همچنان که هویت از دو منظر قابل شناسایی است. منظر اول متأثر از نگاه درونی است که با آن هویت خود را می‌نمایانیم و معرفی می‌کنیم.

منظر دوم نیز متأثر از نگاه بیرونی است که هویت ما را دیگران به ما می‌نمایانند و تعریف می‌کنند.در تعریف هویت، پارادایم‌ها و نظریات از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ چرا که نقطه ثقل هر پارادایم  و نظریه‌ای، تعیین‌کننده رویکرد موجود نسبت به آن هویت است. بنابراین، می‌توان ادعا کرد که علی‌رغم وجود وجوه پایدار و مؤلفه‌های ثابت، هویت‌ساز، هیچ‌گاه هویت مفهوم ثابتی نداشته (علیخانی، 1383) و در گذر زمان با تغییر متغیرهای ثابت همواره در حال تغییر و تحول بوده است و هر یک از پارادایم‌ها و نظریات در شرح و بسط هویت‌ها روش‌ها، رویکردها، انگاره‌ها و چارچوب‌های معناساز و مفهومی خود را پیش‌درآمد تحلیل، تبیین و تغییر هویت‌ها ساخته‌اند. براین اساس، پدیده‌هایی چون جهانی شدن، مدرنیته، حقوق بشر، ایدئولوژی‌ها و گفتمان‌ها، به مثابه پارادایم‌های فراگیر و پدیده‌ای جهان‌شمول، به‌رغم مقاومت‌های فراوان، تأثیرات خواسته و یا ناخواسته‌‌ای را بر هویت‌ها به دنبال داشته است؛ هرچند حجم، اندازه و کم‌‌وکیف این تأثیرات در جوامع و بر هویت‌های مختلف، متفاوت و گونه‌گون بوده است.

ایضاح مدل مفهومی(شاخص‌های تحلیل محتوا)

مدل اول: منابع و مؤلفه‌های هویت‌سازهویت مفهومی بین رشته‌ای در حوزه علوم انسانی و اجتماعی است (تاجیک، 1382: 101) و هر یک از رشته‌های علمی، با توجه به خاستگاه، موضوع، اهداف و زمینه‌های مطالعاتی، سطح تحلیل و ابزار تحقیق و پژوهش، به وجهی از وجوه هویت توجه بیشتری داشته، مبانی نظری، معرفت‌شناسی و هستی‌شناسی خاصی را معیار ارزیابی جهان پیرامون و از جمله هویت قرار می‌دهند.در حالی که روان‌شناسان و نظریه‌پردازان شخصیت، هویت را امری شخصی و فردی دانسته و بر ویژگی‌های شخصیتی و احساس فرد تأکید دارند و احساس «تمایز»، «تداوم» و «استقلال» را موضوعی شخصی و محصول تجربة انفرادی قلمداد می‌نمایند (گل‌محمدی، 1380: 14)،

جامعه‌شناسان به جای سطح تحلیل فردی و روان‌شناختی، سطح اجتماعی را مبنای مطالعات و پژوهش‌های خود از جمله در موضوع هویت قرار می‌دهند. از نظر جامعه‌شناسان، احساس هویت در میان انسان‌ها، به مثابه مفهومی برساخته، به واسطه تعامل میان فرد و جامعه شکل می‌گیرد و بستر اجتماعی و حضور فرد در جامعه، تعیین‌کننده هویت انسان‌هاست. از دیدگاه پژوهشگران حوزه علوم اجتماعی، هویت به صورت انفرادی و مجزی، جدای از دنیای اجتماعی، بی‌معناست (اسمیت، 1991: 15 و 14؛ جنکینز، 1996: 20).

هویت برآیند دیالکتیکی تعامل فرد با جامعه است(مید، 1964: 22). از دیدگاه پژوهش‌گران سیاسی، هویت نسبت وثیقی با قدرت می‌یابد. مرز، تفاوت و هویت، پدیده‌های طبیعی و فراتاریخی نیستند؛ بلکه در سایه قدرت و روابط قدرت‌محور، تولید و بازتولید می‌شوند. هویت پیوند ناگسستنی با تفاوت دارد و تفاوت‌ها همیشه دربرگیرنده قدرت هستند. جوامع، حکومت‌ها و نهادها در ایجاد، حفظ و تقویت آنها نقش کلیدی ایفاء می‌نمایند (گل‌محمدی، 1380: 17).

تاریخ‌نگاران، هویت را امری تاریخی، زمان‌مند و محتمل می‌دانند؛ همچنانکه جغرافیادانان هویت را با مفاهیم و مصادیقی چون مکان، سرزمین و فضاهای جغرافیایی همبسته می‌بینند و تفاوت‌های فرهنگی ـ تمدنی و هویتی را متأثر از طبیعت و ماهیت هریک از اقلیم‌ها و حوزه‌های جغرافیایی ارزیابی می‌نمایند و مفهوم کلیدی سرحدات و مرز را یکی از مهمترین واژه‌های تبیین و تفکیک‌کننده هویت‌ها در گذشته و حال می‌دانند.اقتصاددانان هویت انسان‌ها و گروه‌های اجتماعی را با شاخص‌هایی نظیر سطح درآمد سرانه، نسبت افراد با ابزار و وسایل تولید، میزان دسترسی و بهره‌مندی‌ها و رشد و توسعه اقتصادی می‌سنجند و پژوهشگران مطالعات زنان، کلید فهم هویت را محوریت‌بخشیدن به تفاوت‌های جنسی و تأکید بر روابط قدرت می‌دانند.علاوه بر نکات فوق که در ترسیم و تدوین مدل مفهومی اول به عنوان «منابع و مؤلفه‌های هویت‌ساز» مؤثر بوده است، توجه به این نکته ضروری است که منابع و مؤلفه‌های هویت‌ساز و تأثیرگذار بر هویت‌ها فراوانند و رشته‌ علوم سیاسی و روابط بین‌الملل، به عنوان رشته‌هایی که از ابزار و روش خاصی برخوردار نبوده و از ابزارها و روش‌های پژوهشی رشته‌های دیگر در تحقیقات و مطالعات خود سود می‌جویند، به سهم هر یک از منابع و مؤلفه‌ها، که بعضاً برابر نیستند و در گذر زمان کم و زیاد می‌شوند، بذل توجه داشته و به این نکته اذعان دارند که گاه یک عنصر هویت‌ساز، در یک مقطع زمانی، نقش مسلط را ایفا می‌نماید و در مقطع دیگر، در حاشیه قرار می‌گیرد (هترینگتون، 1998: 17) و عملاً سلسله‌مراتب منابع هویت‌ساز، دستخوش تغییر و تحول می‌شود.در کلی‌ترین تقسیم‌بندی محیط داخلی و خارجی، دو عنصر مهم در عرصه هویت‌سازی شناخته می‌شوند که به سطوح فرعی‌تر از جمله فردی، محلی، ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی تفکیک شده‌اند. به تبع، در مدل مفهومی اول، در ذیل هر یک از سطوح؛ نهادها، گروه‌ها، مراجع، افراد، گفتمان‌ها، پدیده‌ها و موضوعات هویت‌ساز به صورت گسترده دیده شده است تا امکان استخراج مبسوط و در عین حال دقیق جایگاه هویت در عناوین پایان‌نامه‌های دانشجویی فراهم شود.

مدل مفهومی شماره 1:

منابع و مؤلفه‌های هویت‌ساز (شاخص‌بندی عناصر هویت‌ساز)

مدل دوم: برون‌دادهای هویتی هر عمل اجتماعی، محصول هویتی است و هر هویتی، زندگی و عمل اجتماعی خاصی را توصیه و تجویز می‌نماید. با در نظر گرفتن مفروض فوق، مدل مفهومی دوم این پژوهش، معطوف به شناسایی وجوه و ابعاد مختلف ایجابی و سلبی این عمل اجتماعی است.اولین کارویژه هر هویتی، ایجاد وحدت و انسجام میان اجزا و سازندگان آن هویت است (نوروال، 2003: 275)؛ همچنانکه مبنای ایجاد همبستگی و وفاق اجتماعی و هویتی، مشروع‌سازی و مشروعیت‌بخشی است. هویت اجتماعی در سطوح مختلف، زمینه‌ساز و تسهیل‌کننده ارتباطات و تعاملات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی است (کاستل، 1997: 7).هویت‌یابی و هویت‌سازی، فرایندی برای خودشناسی کنش‌گران اجتماعی و معناسازی است (همان). معناسازی فکری، فرهنگی و اجتماعی از طریق برون‌دادهای هویتی، در ابعاد اندیشه‌ای و فکری، هدف‌گذاری (اعم از آرمانی یا واقعی)، عملکرد و شیوه زیست (در حوزه زندگی فردی و جمعی)، هنری، زیبایی‌شناختی، فرهنگی و تمدن‌سازی، تجلی و تبلور می‌یابد.روی دیگر ایجاد وحدت و انسجام اجتماعی، تمایزگذاری و تفکیک است (تاجیک، 1384). تعیین حدود و ثغور، پیش‌بینی مرزهای جغرافیایی و فکری در راستای تمایزگذاری و تفکیک جوامع، از برون‌دادهای هویتی محسوب می‌گردد. با چنین مرزبندی دقیقی، هر هویتی از امکان بسیج و برانگیختگی اعضا برخوردار شده و مبادرت به سیاست‌گذاری در حوزه‌های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، حقوق، دفاعی ـ امنیتی و استراتژیک می‌نماید، ضمن ایجاد فرصت‌ها و محدودیت‌ها، نوع رابطه با دیگران (اعم از همکاری، رقابت و منازعه) و بر دیگران (در سطوح و ابعاد مختلف) را رقم می‌زند.

مدل مفهومی شماره 2: برون‌دادهای هویتی

روش تحقیق و شیوه جمع‌آوری اطلاعات

روش: تحلیل محتواشیوه جمع آوری اطلاعات: استقرایی (تمام‌شماری)جامعه آماری: عناوین رساله‌های دو مقطع کارشناسی ارشد و دکتری رشته علوم سیاسی و روابط بین‌الملل و از طریق تمام شماری از 700 عنوان پایان‌نامهواحد و شاخص‌های تحلیل: «کلمه»، «موضوع» و «عنوان پایان‌نامه» (مندرج در عناوین پایان‌نامه‌ها) واحدهای تحلیل این پژوهش را تشکیل می‌دهد. شاخص‌های تحلیل محتوا در بخش «ایضاح مدل مفهومی» مطرح و در دو مدل مفهومی، به تفکیک تصریح و ترسیم شده است. در واقع، اجزاء دو مدل مفهومی، کدهای تحلیل این پژوهش را تشکیل می‌دهند و این امکان را فراهم آورده‌اند تا از طریق این شاخص‌ها، تجزیه و تحلیل آماری اطلاعات موجود صورت پذیرد.برنامه اکسل  به عنوان ابزار تجزیه و تحلیل اطلاعات: مایکروسافت آفیس اکسل، جزء برنامه‌های صفحه گسترده است و هر صفحه از برنامه، خانه‌های زیادی به شکل جدول دارد. این خانه‌ها، سطرها و ستون‌هایی را به وجود می‌آورند که در هر یک از آنها اطلاعات لازم درج می‌گردد. این برنامه، به کمک جدول‌ها(خانه‌ها)، انجام کلیه عملیات ریاضی و آماری و ترسیم نمودار به وسیله ابزارهای گرافیکی را امکان‌پذیر می‌سازد.محدوده پژوهشیمحدوده زمانیمحدوده زمانی 15ساله، بین سال‌های 1385-1370ه‍.ش.محدوده مکانی8 دانشگاه و مرکز آموزشی دولتی مستقر در شهر تهران، شامل:دانشگاه‌های تهران، شهید بهشتی، تربیت مدرس، امام صادق(ع)، علامه طباطبائی، تربیت معلم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.نمونه آماری به لحاظ ترکیب جنسی دانشجویان و مقطع تحصیلی به شرح زیر است:    657 عنوان پایان‌نامه، متعلق به آقایان.    43 عنوان پایان‌نامه، متعلق به خانم‌ها.    56 عنوان، مقطع دکتری.    644 عنوان، مقطع کارشناسی‌ارشد.جدول شماره 1: تعداد پایان‌نامه‌ها براساس نام دانشگاه و یا مؤسسه آموزشیردیف    نام دانشگاه و یا مؤسسه آموزشی    تعداد پایان‌نامه1    دانشگاه امام صادق(ع)    2452    دانشگاه تهران    2143    دانشگاه علامه طباطبایی    854    دانشگاه شهید بهشتی    825    دانشگاه تربیت مدرس    656    دانشگاه تربیت معلم    47    پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی    38    پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی    2جمع    700فرآیند تحقیق1-    استخراج عناوین پایان‌نامه‌ها.2-    مطالعه دقیق عناوین و تعیین تعدادی کلیدواژه برای هر عنوان (حداکثر تا 6 کلیدواژه).3-    غربال‌گری کلیدواژه‌ها و انتخاب مفاهیم معنی‌دارتر و نهایی‌سازی آنها.4-    واردنمودن اطلاعات به رایانه و بهره‌گیری از نرم‌افزار اکسل Excel.5-    تجزیه و تحلیل آماری و دریافت اطلاعات.6-    سازماندهی، فرآوری و جمع‌بندی یافته‌ها و نتایج تحقیق.جدول شماره 2: پایان‌نامه‌هایی که در عنوان واژه «هویت» را دارند (تقریبا 1 درصد از کل پایان‌نامه‌ها)ردیف    عنوان    دانشجو    استاد    مقطع    دانشگاه    سال دفاع1    تجدد، جهانی‌شدن، هویت و خاص‌گرایی‌های فرهنگی در جهان معاصر    احمد گل‌محمدی    هادی سمتی    دکتری    تهران    13792    دولت و هویت اجتماعی در ایران معاصر(1320-1285 ه‍.ش)    محمدعلی اکبری    حسین بشیریه    دکتری    تهران    13783    نقش ملی‌گرایی و اسلام در ایجاد هویت مشترک ملت‌سازی در دوره پهلوی و جمهوری اسلامی ایران    صفر پرتوی    حمید احمدی    دکتری    تهران    13794    سیاستگذاری، هویت، جوانان (تأثیر ساختار سیاستگذاری فرهنگی در بحران هویت جوانان از سال 1376 تاکنون)    ابراهیم غلامپور    کیومرث اشتریان    ارشد    تهران    13835    تأثیر عوامل هویتی در روابط ترکیه و اسرائیل    فاطمه دارابی    حمیرا مشیرزاده    ارشد    تهران    13836    ایران، گفتمان مسلط و مسأله هویت در عصر اطلاعات    عباداله همتی    محمدرضا تاجیک    ارشد    تربیت معلم    1385

جدول شماره 3: مؤلفه‌های هویت‌ساز مستتر در عناوین پایان‌نامه‌ها از میان 82 عنوان با 7/11 درصد     @@@        

    جدول شماره 4: جایگاه هویت و گروه‌های هویتی در عناوین پایان‌نامه‌ها (157 عنوان از 700 عنوان پایان‌نامه)    @@@

جدول شماره 5: جایگاه هویت قومی در پایان‌نامه‌ها (22 عنوان با 14/3 درصد)    @@@ 

جدول شماره 6: برون‌دادهای هویتی مستتر در عناوین پایا‌نامه‌ها از میان 194 عنوان    @@@

جدول شماره 7: نمونه عناوین پایان‌نامه‌هایی که توأماً به چند برون‌داد هویتی پرداخته‌اند    @@@

تجزیه و تحلیل اطلاعات و یافته‌های پژوهش-

بیشترین پایان‌نامه‌هایی که موضو ع «هویت» را در عنوان خود دارند، از دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران است (جدول شماره 2).- از میان مؤلفه‌های هویت‌ساز داخلی، «نهاد دین و مذهب» با 9 عنوان پایان‌نامه، بیشترین فراوانی را در میان عناصر هویت‌ساز داراست. سپس «نهادهای سیاسی و دولت» با 7 عنوان و مؤلفه‌های «ایدئولوژی»، «نخبگان و روشنفکران»، هر یک با 4 عنوان پایان‌نامه، در رده‌های بعدی قرار می‌گیرند. همچنین، از میان مؤلفه‌های هویت‌ساز خارجی، «مدرنیته» و «جهانی‌شدن»، به ترتیب، هر یک با 6 و 5 عنوان، در صدر پایان‌نامه‌ها قرار دارند (جدول شماره 3).- از تعداد 82 پایان‌نامه، از میان 700 عنوان پایان‌نامه‌ای که به عناصر هویت‌ساز پرداخته‌اند، توجه به عناصر هویت‌ساز از محیط داخلی، در 63 عنوان و از محیط خارجی، در 19 عنوان قابل ملاحظه است. این آمار نشان می‌دهد که توجه به مؤلفه‌های داخلی در هویت‌سازی بیشتر بوده و اختصاص 82/76 درصد به مؤلفه‌های هویت‌ساز داخلی و و 7/23 درصد به مؤلفه‌های هویت‌ساز خارجی، مؤید این ادعاست (جدول شماره 3).- در میان پایان‌نامه‌هایی که موضوع گروه‌های هویتی را در دستور مطالعات خود داشته‌اند، بیشترین عناوین، مربوط به هویت ملی (با 49 عنوان در مفهوم موسع) و کمترین عناوین، مربوط به هویت‌های سنی (با 3 عنوان) بوده است. هویت قومی و فرهنگی، به ترتیب، هر یک با 22 و 16 عنوان، در مراحل بعدی توجه دانشجویان قرار دارد (جدول شماره 4).- بیشترین فراوانی پایان‌نامه‌ها با موضوع هویت قومی مربوط به سال 1372 است.- در مرحله بعد، سال‌های 1373 و 1381، در صدر جدول فراوانی قرار داشته‌اند. به لحاظ دوره زمانی نیز یک دوره سه‌ساله شامل سال‌های 1372، 1373 و 1374، بیشترین پایان‌نامه‌ها با موضوع هویت قومی/ ایلی را با 9 پایان‌نامه از 22 عنوان پایان‌نامه، یا 9/40 درصد از این پایان‌نامه‌ها را به خود اختصاص داده‌اند(جدول شماره 5).- جدول شماره 8، بخش دیگری از اطلاعات و یافته‌ها نسبت به جایگاه هویت قومی / ایلی در پایان‌نامه‌ها را می‌نمایاند. جدول شماره 8: تجزیه و تحلیل اطلاعات مربوط به جایگاه هویت قومی / ایلیدر پایان‌نامه‌ها به تفکیک مناطق و گروه‌های قومی    @@@- از میان دستاوردها و کارکردهای هویتی، بیشترین تعداد به برون‌داد اندیشه‌ای و فکری اختصاص یافته تا حدی که 52 عنوان پایان‌نامه یا 42/7 درصد از نمونه آماری(700 پایان‌نامه) را به خود اختصاص داده است و برخلاف انتظار که معمولاً هویت را با کارکرد وحدت‌بخشی و همبستگی‌آور می‌شناسند، توجه به کارکرد انسجامی در پایان‌نامه‌ها، در کمترین حد خود با 4 عنوان (57/0 درصد) قرار داشته است. تعیین نوع رابطه با دیگران، به عنوان یک برون‌داد هویتی که در قالب همکاری، رقابت و منازعه متجلی می‌شود، با 85/5 درصد و 41 پایان‌نامه، رتبه دوم را در جدول برون‌دادهای هویتی به خود اختصاص داده است. کارکرد «مشروعیت‌‌بخشی» هویت و کارکرد «فرهنگی ـ تمدنی، هنری و زیبایی‌شناختی»، در میانه جدول برون‌دادهای هویتی با 21 و 20 عنوان پایان‌نامه قرار دارند (جدول شماره 6).

نتیجه‌گیری

عنوان پایان‌نامه در حوزه علوم انسانی و اجتماعی و از جمله در رشته‌های علوم سیاسی و روابط بین‌الملل، شاخصی برای سنجش علاقه و دغدغه‌های سیاسی ـ اجتماعی و اندیشه‌ای جامعه علمی، به‌ویژه اساتید و دانشجویان است وقرابت معناداری با فضای سیاسی و مسایل اجتماعی در سطح خرد و کلان، اعم از داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی دارد. از این‌رو، انتخاب عنوان پایان‌نامه صرفاً محصول تأملات فکری و اندیشه‌ای نبوده، بلکه در تعامل با دنیای واقعی و مسایل موجود اجتماعی مورد پذیرش دانشجو، استاد و نظام آموزشی قرار می‌گیرد.یکی از موضوعات و اصطلاحاتی که در دو دهه اخیر به سرعت و به طور گسترده وارد عرصه پژوهش‌های اجتماعی شده، موضوع و مفهوم هویت است. موضوع هویت در وجوه و ابعاد مختلف آن، به عنوان یکی از مفاهیم مهم بین‌رشته‌ای در جامعه آماری مورد پژوهش از جایگاه قابل توجهی برخوردار است. در مفهوم مضیق، 6 عنوان به مفهوم هویت و در مفهوم موسع، 295 عنوان از 700 عنوان پایان‌نامه مورد بررسی، کم‌وبیش به این مفهوم پرداخته‌اند.

در جمع‌بندی و نتیجه‌گیری از پژوهش انجام‌شده و در ارزیابی فرضیه مطروحه، موضوعات هویتی در پایان‌نامه‌های رشته‌های علوم سیاسی و روابط بین‌الملل 8 دانشگاه دولتی شهر تهران در سه دسته جای می‌گیرند:دسته اول؛ شامل پایان‌نامه‌هایی است که به صورت اختصاصی به موضوع هویت پرداخته‌اند؛ به گونه‌ای که حتی در عنوان رساله نیز واژه هویت قابل رویت است. تأثیر فرایند جهانی‌شدن، تکنولوژی اطلاعات، نقش دولت و ایدئولوژی‌های ملی‌گرایی و اسلام بر هویت اجتماعی، ملت‌سازی، خاص‌گرایی‌های فرهنگی و هویت جوانان، در زمره این عناوین می‌باشند. جدول شماره 2 بیانگر عنوان و تعداد محدود این مجموعه است.دسته دوم؛ شامل پایان‌نامه‌هایی است که هرچند واژه «هویت» را به صورت اختصاصی در عنوان رساله ندارند، ولی به صورت مشخص و منجز، یکی از گونه‌ها و گروه‌های هویتی را در بررسی‌های خود لحاظ کرده‌اند. 157 عنوان پایان‌نامه با 42/22 درصد، در این دسته به عنوان حلقه میانی جای می‌گیرند. هویت‌های ملی، قومی، فرهنگی، سیاسی، طبقاتی، ناحیه‌ای، جنسی، دانشجویی، روشنفکری، روحانی و سنی، در این دسته مورد طرح و بررسی قرار گرفته‌اند. به لحاظ فراوانی در این گروه، هویت ملی با 7 درصد و هویت سنی با 3 درصد، کمترین و بیشترین عناوین پایان‌نامه‌ها را به خود اختصاص داده‌اند.دسته سوم؛ نیز پایان‌نامه‌هایی هستند که به صور مختلف، کم یا بیش، در عنوان به صورت مشخص و یا در محتوا و به مضمون و در برداشتی تفهمی، در 2 قالب عناصر هویت‌ساز و برون‌دادهای هویتی قرار داده شده‌اند. برای نمونه، کارکردهای هویتی نظیر مشروعیت‌بخشی، ایجاد انسجام و همبستگی، تمایزگذاری و تفکیک، هدف‌گذاری و سیاست‌گذاری، در این مجموعه مورد شناسایی قرار گرفته و جمعاً 295 پایان‌نامه یا 14/42 درصد را شامل شده‌اند. 

برای مطالعه متن کامل مقاله ر.ک. به:                                          فصلنامه مطالعات ملی؛ سال هشتم، شماره31 3 ( شماره مسلسل ، 1386: 98 - 81