گونه شناسی روایت های انتقادی در باره آراء و آثار دکتر سریع القلم
متن سخنرانی دکتر مجتبی مقصودی که در مراسم نکوداشت دکتر سریع القلم در خانه اندیشمندان علوم انسانی در 30 بهمن 1403 ایراد شده است را در زیر با هم می خوانیم:
مقدمه
کار سختی به من واگذار شده است و خلاف آمد این گونه مراسم است؛ آن هم روایت انتقادات منتشره در باره دکتر محمود سریع القلم!
حسب تأکیدی که استاد بر طرح انتقادی نقطه نظرات و آراء خود داشته و دارند؛ چنان که این ویژگی به عنوان فضیلت انسان توسعه یافته قلمداد می شود، ولی احتمال می رفت با توجه به اینکه مراسم نکوداشت جای طرح این گونه مباحث نباشد و کمتر سخنرانی در مراسم حاضر بدین مهم اقدام بورزد؛ لذا قرعه فال به نام بنده زدند!
دومین سختی کارم ورود به حوزه بس حساس است که استاد سریع القلم برای آن آداب و ویژگی های برمی شمارند. ایشان اخیرا یادداشت خود را با عنوان «سی ویژگی انتقاد کردن/مناظره کردن» منتشر کردند و احتمال می دهم که صحبت های من در چارچوبه ی ملاحظات آن یادداشت نگنجد!
سومین سختی این سخنرانی وقت بسیار کم 8 دقیقه ای برای ارایه موضوعی بدین اهمیتی است و لذا امیدوارم مباحثم مُثله نشود.
طرح مساله
وارد تعریف مفهوم نقد و انتقاد نمی شوم که دو مفهوم جداگانه اند. در تعریف «نقد» صد البته جنبه های مثبت را نیز در بر می گیرد و بنده با توجه به ضیق وقت برای ارائه سخنرانی، تنها به انتقادات مطروحه بر آراء و آثار ایشان اشاره خواهم کرد.
مهمترین عنصر موثر بر وجود انتقادات قابل توجه به آراء و آثار پرفسور سریع القلم ناشی از نقش و تاثیر جریان ساز و نفوذ استاد در حوزه های زیر است:
- بر حوزه علم و دانش روابط بین الملل و علوم سیاسی در ایران،
- بر دانش پژوهان علوم سیاسی و روابط بین الملل ،
- بر بخشی از نخبگان اجرایی و تصمیم گیران در نظام سیاسی،
- بر نخبگان فکری و صاحبنظران علمی در دیگر حوزه ها،
- بر حوزه ها و ساحت های عمومی،
- به لحاظ الگو بودگی در حوزه های؛ علمی، روشی، منشی، نزاکت اجتماعی و حتی دیسیپلین رفتاری که در عین ارزشمندی متقابلا نویسنده را آسیب پذیر می کند.
تأکید بر جریان شناسی و دسته بندی انتقادات نسبت به آراء و آثار دکتر محمود سریع القلم
به همین علت به جرأت می توان گفت که در ارتباط با انتقادات مطروحه نسبت به آراء و آثار دکتر سریع القلم می توانیم انتقادات را گونه شناسی کنیم و در این خصوص سه دسته بندی را شناسایی و مطرح می کنم:
- انتقاد با توجه به میزان تعلق خاطر به استاد:
این انتقادات را می توان بر روی یک محور مختصات دسته بندی کرد. یک طرف این محور مختصات منتقدان دلسوز و علاقمند به استاد قرار دارند. در منتهی علیه طرف دیگر محور افرادی قرار می گیرند که به هوچی گری های سیاسی، فضا سازی و جو سازی و انتقام گیری سیاسی شهره اند.
اگر بخواهیم این محور مختصات را دقیق تر ترسیم کنیم، به ترتیب از یک سمت محور مختصات:با "شیفتگان و مجذوبان (حتی به لحاظ حرکات، سکنات، پوشش، سبک زندگی، رفتار و کردار)" آغاز شده و در ادامه به نظرات و دیدگا ه های "دوستان و علاقمندان و رهروان اندیشه ای و الگویی" و "منتقدین علمی، اجتماعی و سیاسی" خواهیم رسید و از میانه محور مختصات "خرده گیران" قرار دارند و علی النهایه به "رقبا"، "حاسدان" و "دشمنان" ختم می شود که در هر مورد می توان مصادیقی را ارائه داد.
- انتقادات از منظر ماهیت، نتیجه، هدف و کارکرد انتقادات:
از این منظر می توان رویکرد و اهداف و کارکردهای زیر را شناسایی کرد که در هر یک از انواع زیر باید بحث و گفتگوهای مفصلی صورت پذیرد و حتی واژگان بکار گرفته شده توضیح داده شده و تحدید گردند:
- رویکرد و اهداف اصلاحی و تکمیلی؛
- اهداف و رویکرد خرده گیرانه و بهانه جویانه؛
- هدف و ماهیت عرض اندامی؛
- کارکرد و ماهیت تخریبی؛
- رویکرد و کارکرد ماهیت تهدیدی؛
- رویکرد و کارکرد ترکیبی
نقدها و نظرهای علمی نسبت به آراء و آثار:
نقد پارادایمی: نقدهایی که به پارادایم های مطروحه از سوی دکتر سریع القلم مطرح شده است. نظیر؛ عقلانیت، نوسازی، بین الملل گرایی، خلق و تولید ثروت، محوریت نخبگان و نقش فرهنگ سیاسی در پروژه توسعه؛
نقد روشی: بر روش شناسی استقرایی مبتنی بر فکت ها با گزاره های دقیق انتخابی که بر عناصرکمّی و پوزیتیویستی تاکید دارد؛
نقد محتوایی: کم توجهی به عدالت اجتماعی در فرایند توسعه و عقلانیت، کم توجهی به نقش بیگانگان در عقب ماندگی کشورهایی چون ایران، دلبستگی نظری ایشان به مبانی مکتب نوسازی، بی توجهی به اخلاق و معنویت، جای خالی اخلاق و انسانیت در فرایند توسعه در انتقادات محتوایی نسبت به آراء و آثار استاد مطرح می نمایند؛
نقد الگویی : الگوها، مدل ها و نمونه های مطروحه را مناسب ارزیابی نمی نمایند. الگوهای توسعه نخبه محور و حاکمیت محور بجای تکیه بر توسعه جامعه گرا را محل ایراد دیده؛ همچنین طرح نمونه های موفقی چون اروپا و غرب و ژاپن و چین و مالزی را برنمی تابند و به الگوهای موفق توسعه در صدر اسلام حوالت می دهند!
نقد هستی شناسانه، معرفت شناسانه: جهان بینی و نوع فهم از جهان، زندگی، آینده و اهداف فردی، اجتماعی و ملی از سوی دکتر سریع القلم را بر نمی تابند و آن را نسبت به جامعه و فرهنگ ایرانی بدبینانه ارزیابی می نمایند.
نقد حاصل از خوانش بد و نادرست: خوانش بد و انحرافی متون استاد و بخشی نگری یا از روی سهو و یا عمد، موجب بد فهمی و کج فهمی اندیشه های دکتر سریع القلم شده است؛ برای اجتناب از ورود به این کژراهه باید آثار استاد را در قالب یک منظومه و مکتب فکری درک و تحلیل کرد. خوانش بخشی و جسته و گریخته، آفت نقد و بررسی آثار ایشان است.
