انتقادی به عملکرد شورای تحول علوم سیاسی

سیاسی‌ترین دانش در قید و بند تأملی در سرفصل‌های جدید علوم سیاسیدکتر احمد بستانیاستادیار علوم سیاسی دانشگاه خوارزمی تغییر سرفصل‎‎های رشته علوم سیاسی یکی از دغدغه‎‎‎های مهم اساتید این حوزه، دست کم در دهه اخیر بوده است و در بسیاری مـــوارد حتـــــی دانشجویان دوره کارشناسی نیز ضرورت چنین تحولی را درک کرده‎اند. از همین روی اقدام شورای عالی انقلاب فرهنگی برای تدوین سرفصل‎‎‎های جدید رشته علوم سیاسی مطالبه عموم اساتید و پژوهشگران این حوزه مطالعاتی محسوب می‎شود. این شورا در دولت دهم، با تشکیل «شورای تخصصی تحول و ارتقای علوم انسانی» به بازنگری در سرفصل‎‎ها و محتوای دروس رشته‎‎‎های علوم انسانی پرداخت و نتایج این بازنگری به‎طور مشخص در دو رشته علوم سیاسی و روانشناسی اخیرا اعلام شده است، هرچند از حدود یک سال پیش، سرفصل‎‎های جدید به‎طور غیررسمی در اختیار بسیاری از پژوهشگران و اساتید بوده است. با وجود اینکه تحول در دروس علوم سیاسی ضروری به‎نظر می‎رسد و ضمن اذعان به اینکه همکاران ما در شورای تحول زحمات فراوانی را متحمل شده‎اند، از نظر بنده که حدود 10 سال است به تدریس در رشته علوم سیاسی اشتغال دارم و از نظر بسیاری از اساتید علوم سیاسی کشور، این سرفصل‎‎های جدید نه تنها مشکل را حل نمی‎کند، بلکه تا حد زیادی بر ابهامات و مشکلات پیشین این رشته خواهد افزود. در این یادداشت کوتاه می‎کوشم مهم‎ترین ایراد‎‎هایی را که بر سرفصل‎‎های جدید وارد می‎دانم، در چند بند و در نهایت اجمال مورد اشاره قرار دهم. امید است که چنین تذکراتی بتواند مقدمه‎ای باشد برای مباحث جدی و محتوایی در باب تکتک این سرفصل‎‎ها و در نهایت امر، راه را برای اصلاح راستین، همه‎جانبه و منصفانه دروس این رشته هموار سازد.الف. نخستین ملاحظه، به عناوین مبهمی چون «مطالعات سیاسی» و «دانش سیاسی» بازمیگردد که هم در سرفصل‎‎های جدید به چشم می‎خورند و هم در مصاحبه‎‎‎های آقای دکتر منوچهر محمدی درباره سرفصل‎‎ها از آن‎‎ها یاد شده است. در سخنان دکتر محمدی از حوزه‎‎‎های «مطالعات سیاسی»، «مطالعات سیاسی اسلامی»، «مطالعات بین‎المللی» و «مطالعات ایران» یاد شده است.  از سوی دیگر در عنوان یا محتوای برخی درس‎‎ها نیز، عبارت «دانش سیاسی» (مثلا درس «کلیات دانش سیاسی» یا عنوان «مطالعات جغرافیای سیاسی») وجود دارد. عنوان «علوم سیاسی» که در دهه‎‎‎های گذشته بسیار رایج بوده است، در حقیقت ترجمه اصطلاح فرانسوی sciences politiques است که امروزه منسوخ شده، زیرا در دپارتمان‎‎های معتبر جهان سیاست به‎مثابه یک علم واحد درنظر گرفته می‎شود که دارای منطق درونی و موضوعات خاص خود است. بدین معنا علم سیاست، قابل تقلیل به دیگر حوزه‎‎‎های علمی نیست، هرچند می‎تواند با آن‎‎ها در ارتباط و تعامل باشد. ازسوی دیگر، اصطلاحاتی چون «فلسفه سیاسی»، «علم سیاست» و «نظریه سیاسی» در عرف آکادمیک جهان کاملا شناخته شده هستند. اما مقصود از «دانش سیاسی» و «مطالعات سیاسی» به هیچ وجه روشن نیست و به‎جای تدقیق حوزه مطالعاتی به ابهام آن دامن می‎زند. روشن نیست آنچه این مباحث را با هم مرتبط می‎سازد، وحدت در روش است یا موضوع، فلسفی است یا تجربی و قص علی هذا. از همین روی به گمان من، یکی از ایراد‎‎های مهم این سرفصل‎‎ها بهره‎گیری از چنین واژگانی است و البته اهل نظر نیک می‎دانند که این بحث، صرفا لفظی و زبانی نیست و در پس این الفاظ، نوعی جهان‌نگری و ایدئولوژی نهفته است که تمایل ندارد سیاست را به‎مثابه علمی مستقل درنظر آورد و به‎جای اینکه از نسبت میان علم سیاست و دیگر علوم سخن بگوید، میکوشد تا آن را تحت سیطره و در ذیل دیگر علوم و دانش‎‎ها مندرج سازد.ب. به‎نظر می‎رسد بخش عمده تلاش تدوین‎کنندگان سرفصل‎‎ها، در جهت اسلامی کردن و بومی کردن دانش سیاسی بوده است. در شرایطی که هنوز درک روشنی از اسلامی‎سازی و بومی‎سازی علوم انسانی وجود ندارد و حتی در میان قائلان به اسلامی کردن نیز اختلاف نظر فراوان است، سزاوار نیست که دریافت و نظر بخشی از اساتید علوم سیاسی به سرفصل‎‎ها و منابعی الزامی برای تمام دانشگاه‎‎‎های کشور بدل شود. به‎عنوان نمونه آیا صرف گنجاندن درس‎‎هایی متعدد درباره تاریخ اسلام و معارف اسلامی، که بی‎تردید از جهاتی برای دانشجویان کشورمان بسیار مفید خواهد بود، می‎تواند به اسلامی شدن علم سیاست منجر شود؟ج. برخی دروس و سرفصل‎‎های افزوده شده هنوز نه‌تنها در سطح بین‎المللی، که در سطح ملی نیز به‎عنوان آموزه یا نظریه‎ای قابل قبول پذیرفته نشده است و تنها موضوع مطالعه جمع محدودی از پژوهشگران بوده است. یکی از جالب توجه‎ترین آن‎‎ها درسی به نام «سیاست در حکمت متعالیه» است. این عقیده که ملاصدرای شیرازی، بنیانگذار حکمت متعالیه، دارای نظامی مدون در فلسفه سیاسی بوده است، در سال‎‎های اخیر ازسوی معدودی از پژوهشگران طرح شده و به‎عنوان یک پروژه فکری دنبال شده است. ظاهرا چون بخشی از این همکاران در تدوین سرفصل‎‎ها موثر بوده‎اند، زمینه را برای ورود چنین درسی به رشته علوم سیاسی فراهم کرده‎اند. درصورتی که ادعای «فلسفه سیاسی متعالیه» بسیار مورد مناقشه و تردید است و حتی برخی از اساتید برجسته فلسفه صدرایی با چنین بحثی مخالف بوده‎اند. وانگهی، اگر بناست تا دانشجو با مباحث سیاسی فلسفه اسلامی آشنا شود، چرا به فارابی و مکتب او درسی اختصاص ندهیم که مهم‎ترین فیلسوف سیاسی اسلامی است و خود ملاصدرا هم در معدود اشارات سیاسی خود نه تنها از او تاثیر پذیرفته، که حتی گاه نوشته‎‎‎های او را عینا نقل کرده است. به‎نظر می‎رسد تا هنگامی که چنین مباحثی به محک نقد نخورده‎اند و در سطح یک یا دو پژوهشکده باقی مانده‎اند، طرح آن‎‎ها به‎عنوان واحد درسی به صلاح نیست.  د. در پایان هریک از سرفصل‎‎ها منابعی معرفی شده است و به‎نظر می‎رسد همین منابع علاوه بر تدوین محتوای سرفصل، در تدوین منبع اصلی در دست تالیف هم، نقش اصلی را ایفا خواهند کرد. درباب این منابع نیز سخن بسیار می‎توان گفت. متاسفانه به‎نظر می‎رسد آثار برخی از برجسته‎ترین اساتید علوم سیاسی ایران و هم چنین نظرات آن‎‎ها در این سرفصل‎‎ها به‎کلی نادیده گرفته شده‎اند. مثلا اثری از آثار متعدد و ارزشمند دکتر حسین بشیریه و دکتر جواد طباطبایی در میان منابع نیست، ولی کتب نویسندگان خارجی مانند جان فوران، لمبتون (جاسوس بریتانیا)، آمارتیا سن، برتران بدیع، استمپل، لاتوش و دیگران به دفعات به‎عنوان منبع معرفی شده است. منطق این تبعیض چیست؟ازسوی دیگر برخی از نویسندگان این منابع، دارای گرایش‎‎های فکری و سیاسی بسیار روشن و گاه افراطی هستند و معرفی کتاب آن‎‎ها به‎مثابه منبعی که تمامی دانشجویان علوم سیاسی کشور باید به‎عنوان درس مطالعه کنند، به هیچ وجه منصفانه نیست. برخی از این منابع به قلم کسانی نوشته شدهاند که اساسا تخصصی در حوزه علم سیاست ندارند و در زمینه‎‎‎هایی دیگر کار و مطالعه می‎کنند و چه‎بسا خودشان هم ادعای دانش سیاسی را نداشته باشند.هـ. یکی از ویژگی‎‎های سرفصل جدید مضیق و محدود کردن مباحث هر سرفصل به‎گونه‎ای است که دست استاد را می‎بندد و اختیارات او را برای معرفی منابع، تعیین محتوا و خلاقیت در تدریس بسیار محدود می‎سازد. سرفصل‎‎ها به‎گونه‎ای نوشته شده‎اند که گاه از پیش، یک ایده یا نظریه را بر دیگر نظریه‎‎ها برتری بخشیده و برای استاد تعیین تکلیف می‎کند. ویژگی سرفصل این است که باید تمامی ضرورت‎‎های مطالعاتی و محتوای درس را به شکل ایده‌آل و بی‎طرفانه تعریف کند و سپس دست استاد را برای تفسیر و گزینش از آن، متناسب با صلاحدید مدرس بازبگذارد. سرفصل‎‎های کنونی بسیار محدود شده‎اند و گاه تمامی یک درس تنها به اثبات یک نظریه یا رویکرد اختصاص یافته است.و. در مورد یکایک سرفصل‎‎ها نیز ملاحظات فراوانی وجود دارد. به‎عنوان نمونه، بسیاری از دروس با هم آشکارا تداخل دارند. مثلا میان درس «اندیشه سیاسی شرق باستان» و «اندیشه سیاسی ایران باستان» یا «جریان‎شناسی سیاسی ج. ا. ا» و «تحولات سیاسی اجتماعی جمهوری اسلامی ایران» (1 و 2). منطق اندراج بسیاری از دروس روشن نیست، مثلا مباحث درس «اخلاق و سیاست» در دروس دیگر طرح میشود یا «منطق و سیاست» فاقد محتوای روشن و مشخص است و در فهرست منابع نیز نام کتب منطق قدیم به چشم می‎خورد. به‎جای اصطلاحات جاافتاده فلسفه سیاسی و فقه سیاسی، روشن نیست چرا عناوینی چون «فقه و سیاست» و «فلسفه و سیاست» تدوین شده است. منطق اختصاص درسی به نام مطالعات منطقه‎ای (آمریکای لاتین) هم روشن نیست. اگر بناست به مطالعه یک حوزه منطقه‎ای درسی اختصاص داده شود، خاورمیانه و آسیای دور به مراتب اولویت بیشتری دارند تا آمریکای لاتینهفته نامه پنجره، شماره 202